Geosiyosiy ta limotlar tarixi

Terrorizm va diniy ekstremizm
Diniy ekstremizmning mamlakat milliy xavfsizligi uchun tahdidlari ham ichkari ham tashqaridan yuzaga kelmoqda. Narkotiklarning noqonuniy aylanmasi, turli guruhlarning shakllanishi va boshqa transchegaraviy omillar milliy xavfsizlikni ta’minlashda yanada dolzarb tus olmoqda.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston hukumati diniy ekstremizm tahdidlariga qarshi ekstremistik guruhlarni «demontaj» qilish, yoki mintaqada ekstremistik g‘oyalarning salbiy qabul qilinishi vaziyatini yaratish orqali kurashishni taklif qildi.
Tabiiyki, ayrim masalalarni ijobiy talqin qilish mumkin emas. O‘zbekiston hukumatining radikalizmni kamaytirishga bo‘lgan intilishi ba’zan jamoat orasida vaziyat keskinlashuviga olib kelgan. Biroq, YeI va AQSh tan olishi kerakki, O‘zbekistonda diniy qarashlarning bugungi kundagi ahvoli xalqlar o‘rtasida tinchlikni mustahkamlashda musulmon olamining barcha davlatlari uchun namuna sifatida xizmat qilmoqda.
Mamlakatda 1999 va 2004 yillarda sodir bo‘lgan terrorchilik harakatlari o‘nlab odamlarning hayotdan ko‘z yumishiga sabab bo‘ldi. Ayni paytda O‘zbekiston aholisi tinchlik va barqarorlik tushunchalarini yaxshi anglagan holda, uning qadriga yetadi. Bunday yondashuv davlatdagi Toshkent, Samarqand kabi yirik shaharlarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Xususan, metro stansiyalari va boshqa jamoat joylarida jiddiy militsiya tekshiruvlari amalga oshiriladi.
O‘zbek-afg‘on chegarasiga qaraganda, Tojikiston va Qirg‘iziston bilan chegaralar yanada xavflidir, chunki diniy-ekstremistik guruh tuzilmalari O‘zbekistonga aynan shu davlatlar hududidan kirib kelishi mumkin. Tojik-afg‘on chegarasi deyarli nazorat ostiga olinmagan hudud hisoblanadi.
So‘nggi 50 yil ichida Orol dengizining hajmi 8 barobarga, suv hajmi esa 13 barobarga qisqardi. Bunda vaziyatni yanada keskinlashtiradigan xatar mavjud, chunki Qirg‘iziston va Tojikiston Rog‘un GES (balandligi 335 m.) va Qambarota GES (275 m.) kabi gidroelektrstansiyalari qurilishi hisobiga o‘zidagi energiya salohiyatini oshirishga intilmoqda.
Rog‘un rezervuarini suv bilan to‘ldirish uchun 10-12 yil vaqt kerak bo‘ladi, bu esa o‘zbek hukumatining noroziligiga sabab bo‘lmoqda. O‘zbekiston hukumatining qayd etishicha, mazkur ulkan loyiha seysmik jihatdan xavfli hududda qurilayotgan bo‘lib, zilzila yuz bergan holda katta talafot keltirishi mumkin. Shu munosabat bilan, Toshkent mini-GES qurilishini taklif qilmoqda. Biroq, Vashington va Pekin Rogun GESga aloqador alohida loyihalarni moliyalashtira boshladi. Hozirda qurilish ishlari mablag‘ yo‘qligi tufayli to‘xtatilgan. Vaholanki, joriy yilda Butunjahon banki ishlarning davom ettirilishiga ruhsat berdi.
Qirg‘izistondagi Qambarota GES ham dunyodagi eng katta to‘g‘onlardan biridir. Mazkur suv ombori 4-6 yil mobaynida to‘ldiriladi. Loyiha «RusGidro» Rossiya kompaniyasi hamkorligida amalga oshiriladi. Bu holat Toshkentni xavotirga solmoqda, chunki istiqbolda mintaqadagi suv manbalarining barcha dastaklari Moskva qo‘liga o‘tishi mumkin.
Ikkala to‘g‘onning ishlatilishi ayniqsa ekinlar o‘sishi davrida Amudaryo va Sirdaryoga suv oqimini sezilarli ravishda kamaytiradi va qurg‘oqchilikka sabab bo‘ladi. O‘zbek ekspertlarining ta’kidlashicha, kutilayotgan suv tanqisligi mamlakat qishloq xo‘jaligiga 610 mln. AQSh dollari miqdorda zara keltirib, u mamlakat YaIM 2 foizga pasayishiga va deyarli 340 ming kishining ishsiz qolishiga olib kelishi mumkin.
O‘zbekiston misoli boshqa sobiq ittifoq respublikalari uchun o‘rganish manbaidir, chunki Toshkent munosabatlarni tenglashtirish, ularni tashqi siyosati ta’sir doirasining eski g‘oyalarini tiklashga qaratilgan siyosatdan ma’lum masofada ushlab turishga erisha oldi. O‘zbekiston o‘z manfaatlaridan kelib chiqqan holda, ko‘p asrlik mustaqil va teng masofadagi tashqi siyosatni yuritishga qaror qildi. Natijada Toshkent mintaqadagi barqarorlik kafolatiga aylandi.
YeI va AQSh mintaqada o‘zaro munosabatlarning qo‘shma maydonini yaratishga urinmoqda. Bu maydon Markaziy Osiyoning 19-asrda bo‘lgani kabi Katta o‘yin kurashi arenasiga aylanishiga yo‘l qo‘ymaydi. G‘arbning mintaqa ishlarida O‘zbekistonning strategik ahamiyatini hisobga olishiga to‘g‘ri keladi.
Ayrim mamlakatlar Markaziy Osiyo davlatlari bilan o‘zaro munosabatlarning konsultativ mexanizmlarini yo‘lga qo‘yish zarur degan xulosaga kelishdi. Xitoy ShHTni qo‘llab-quvvatlagan bir vaqtda, Rossiya barcha harakatlarini MDH, KXBT, BI va YeOIIga qaratdi. O‘z navbatida, Yaponiya «Markaziy Osiyo plyus Yaponiya» platformasini, Koreya «Koreya-Markaziy Osiyo dialogi»ni barpo qildi va YeI iqtisodiyot, jamoat, siyosat va xavfsizlik sohasida Markaziy Osiyo davlatlari bilan asosiy strategiyalarni o‘rnatdi.
O‘zbekiston «geohomiylar»ga qaram bo‘lishni istamaydi va bu qaror Toshkent tomonidan mintaqadagi yirik davlatlar o‘rtasida muvozanatlashgan siyosatni yuritishning qo‘llab-quvvatlovchi elementi hisoblanadi. O‘zbekistonda sekulyarizmning muvaffaqiyatli ilgari surilishi muhim
ahamiyatga ega bo‘lib, G‘arbning jiddiy e’tiboriga loyiqdir. Chunki musulmon olamining boshqa qismlarida bu yo‘nalish omadga erishmadi.
O‘zbekiston Markaziy Osiyoda yadroviy quroldan holi hududni yaratishni taklif qilish orqali yadroviy qurol tarqalmasligi masalalari bo‘yicha katta nufuzga loyiq deb topildi.
Mazkur masala bo‘yicha O‘zbekiston va G‘arb o‘rtasida ko‘plab tutash nuqtalar mavjud va YeI hamda AQSh bilan o‘zaro munosabatlar muhitining yaxshilanishiga xizmat qilishi mumkin.
Markaziy Osiyoda xavfsizlik borasidagi tahdidlarni bartaraf qilishning eng oqilona yo‘li davlatlar va ularning mintaqaviy integrallashuvini mustahkamlashdir. Buning asosida kafolati va markazi O‘zbekiston bo‘lgan mintaqa barqarorligini ta’minlovchi birlashmani yaratish yotadi. Chunki, istalgan hudud, jumladan Markaziy Osiyoda geosiyosiy vakuum hosil bo‘lgan taqdirda, boshqa davlatlarning aralashuvi ehtimoli o‘sib boradi va bu butun mintaqadagi barqarorlikka salbiy ta’sir qiladi.