Geosiyosiy ta limotlar tarixi

Markaziy Osiyo Amerikaga kerakmi? – ozodlik.org

1 Votes

Stiv LeVinga ko‘ra, Markaziy Osiyoning Rossiya va Xitoy hukmronligiga tashlab qo‘yilishi, AQSh milliy manfaatlari uchun kelajakda xatarli oqibatlarni keltirib chiqaradi.
08.10.2010
Zamira Shukur
Shu kunlarda AQSh siyosiy guruhlari, qolaversa xalqaro siyosatchilar orasida nufuzli hisoblanmish Foreign Policy nashrining ikki taniqli tahlilchisi va blogeri ayni shu savol ustida bahs olib bormoqda. Xalqaro munosabatlar bo‘yicha ikki nomdor professor bu savolga bir-biriga mutlaq teskari javob bermoqda.
Foreign Policy nashri blogosferasida borayotgan bahsga Stiv LeVin (Steve LeVine)ning AQSh tashqi siyosati tahlili bilan shug‘ullanib kelayotgan The New Republic jurnalida chop etilgan “Katta o‘yin intihosi” deb nomlangan maqolasi turtki bo‘ldi.
Stiv LeVin, Wall Street Journal ning Olmaota va Bakudagi sobiq muxbiri, New York Times and Newsweek nashrlarining Markaziy Osiyo va Kavkaz bo‘yicha maxsus muxbiri bo‘lib ishlagan, hozirda esa, AQSh dagi nufuzli universtitetning xalqaro munosabatlar bo‘yicha professori. “Neft va shuhrat”, “Putin labirinti” kabi postsovet siyosiy voqeligi tahliliga bag‘ishlangan kitoblar muallifi.
Markaziy Osiyo va Kavkaz respublikalari Moskvadan mustaqil bo‘lganidan beri ulardagi vaziyatni yaqindan kuzatib kelayotgan LeVin, Obama ma‘muriyatini Markaziy Osiyoni o‘z ta‘sir doirasiga olish uchun katta davlatlar o‘rtasida 19 asrda boshlangan “Katta o‘yin”dan bevaqt chiqayotganlikda ayblaydi.
Markaziy Osiyo respublikalari SSSR dan mustaqillikka erishganidan beri o‘tgan yillar davomida, uzoq ichki tortishuvdan so‘ng, Vashington, xususan Klinton ma‘muriyati bu mintaqaning Rossiyadan ham siyosiy, ham iqtisodiy mustaqil bo‘lishini qo‘llashni o‘z maqsadi deb belgiladi, deb hisoblaydi bu tahlilchi.
Ammo LeVinga ko‘ra, Obama ma‘muriyati strategik qurollarni qisqartirishga oid kelishuvni uzaytirish, Afg‘onistonda tinchlik o‘rnatish va Eronning yadroviy qurolga ega bo‘lishi oldini olishda Rossiya tayanchini qozonish maqsadida, Markaziy Osiyoni Rossiya orqa hovlisi deb qarash va Moskva manfaatlariga yon berish yo‘lidan bormoqda. Tahlilchiga ko‘ra, bu uzoq muddatda AQSh milliy manfaatlariga zid yondashuvdir.
– Prezident Obama bunday yangi siyosatning savdolashuv ekanini anglab yetishi zarur. “Katta o‘yin” ahamiyatini kamaytirish oqibatida erishilgan geosiyosiy yutuqlar jiddiy bo‘lsa-da, Amerikaning bu mintaqadan qo‘lini tortayotgani mahalliy miqyosda qimmatga tushmoqda.
Haligacha milliy nizo domida qolayotgan Qirg‘izistonda Rossiyaga yon berish kuchsiz bir hukumatni o‘z holiga tashlab qo‘yishni anglatadi. Ayni paytda AQSh, Qozog‘iston va O‘zbekistonga nisbatan butunlay o‘zgacha yo‘l tutib, masalan sobiq ittifoqdagi eng shavqatsiz hukmdor bo‘lgan Islom Karimov bilan munosabatlarni chuqurlashtirmoqda.
AQSh ning Rossiya bilan munosabatlarni “qaytadan belgilashi” jiddiy nuqsonga ega: Markaziy Osiyodagi siyosatni boricha qabul qilish orqali Vashington bu mintaqa siyosiy va iqtisodiy mustaqilligining qo‘riqchisi deya mashaqqat bilan topilgan obro‘sidan ajrab qolishi mumkin, deb yozdi professor StivLeVin The New Republic jurnalida chop etilgan “Katta o‘yin intihosi” deb nomlangan maqolasida.
Bu tanqidga Foreign Policy nashri vebsahifasida o‘z blogiga ega bo‘lgan Daniyel Drezner (Daniel W. Drezner) javob berarkan, AQSh uchun Markaziy Osiyoning mutlaq keragi yo‘q, degan keskin fikr bildiradi.
Drezner, AQSh tashqi siyosati tahlilchilari orasida toshi LeVinnikidan kam bo‘lmagan mutaxassis hisoblanadi. U ham, LeVin kabi, AQSh dagi nufuzli nashrlar tahlilchisi va nufuzli universitetning xalqaro munosabatlar bo‘yicha professoridir.
“Katta o‘yin”dagi mag‘lubiyat, haqida deb nomlangan blogida Drezner Stiv LeVinning AQSh Markaziy Osiyoni Rossiya orqa hovlisi deb tashlab qo‘ysa, bu yerda Xitoy va Rossiya egalik uchun kurashni kuchaytiradi, degan ogohlantiruviga shunday javob yozadi:
– AQSh nuqtai-nazaridan buning hech bokisi yo‘q. Rossiya va Xitoy bu mintaqada ta‘sir uchun bir-biri bilan tortishsa, tortisha qolsin.
Men bu narsadan hech xavotirga tushmagan bo‘lardim. Birinchidan, Markaziy Osiyo AQSh dan tasavvur qilish qiyin darajada uzoq. Agar AQSh dunyoning qaysidir bir mintaqasida o‘zini ushlashi kerak bo‘lsa, bu aynan Markaziy Osiyodir.
Ikkinchidan, Markaziy Osiyo Rossiya gegemonligiga tashlab qo‘yilayotgani yo‘q. Mening, AQSh rasmiylari ichidagi manbalarimga ko‘ra, Rossiyani AQSh ning bu mintaqadagi ta‘siri tashvishga solayotgani ham yo‘q. Moskvani qo‘rqitayotgan narsa bu Xitoyning Markaziy Osiyoda kuchayib borayotgan ta‘siridir. Buni tushunsa bo‘ladi. Tez o‘sayotgan va yonilg‘iga chanqoq iqtisodi bilan Xitoy, darhaqiqat “iston”larda diqqatni tortguvchi manfaatga ega.
Uchinchidan, AQSh ning nimanidir qurbonlik keltirayotganiga ko‘p ham ishonmayman. LeVinning bahs etishicha, AQSh bu mintaqada inson haqlari va siyosiy muxtoriyatni rag‘batlantirishda ijobiy rol o‘ynab kelgan. Menimcha, keyingi maqsad hali-hamon saqlanib turibdi. Inson haqlariga keladigan bo‘lsak, ochig‘ini aytadigan bo‘lsak, AQSh bu borada maqtangulik bir narsaga erishgani yo‘q. Qirg‘izistonni mustasno qilganda, mintaqa davlatlari mo‘‘tadil avtoritarizm (Qozog‘iston)dan to telbanamo totalitarizm(Turkmaniston)gacha bo‘lgan oraliqda qolmoqda. 90-yillarda AQSh ning bu mintaqadagi inson haqlari vaziyatini yaxshilash urinishlari aytarlik natijaga erishmagan bo‘lsa, 11 senyabrdan so‘ng, undan-da samarasiz bo‘ldi – Qirg‘iziston bu borada keskin tarzda orqaga ketdi, deb yozadi professor Drezner.
Bu fikrlarga o‘z blogida javob yozgan Stiv LeVin, Drezner va uning hamfikrlariga AQSh ma‘muriyatining 80-yillar oxirida Afg‘onistondan chiqib ketgani bugun qanday oqibatlarga olib kelganini eslatadi va Dreznerni bugun Obama ma‘muriyatiga ayni shunday katta xatoni takrorlashni maslahat berayotganlikda ayblaydi.
– Drezner bir xaritaga qarab qo‘ysa bo‘lardi. Toshkent, masalan Nyu Yorkdan 6300 milya masofada joylashgan bo‘lsa, ayni shu O‘zbekistondagi Termiz shahri Afg‘onistonning shimoliy poytaxti Mozori Sharifdan 57, Kobuldan esa, 189 milya masofada turibdi. Afg‘oniston esa, bugun AQSh strategik manfaatlari eng faol muhofaza qilinayotgan mamlakatdir, deb bahsni davom ettiradi LeVin.
8 oktyabr kuni Drezner o‘z opponentiga qisqa javob berishni ma‘qul bildi va:
– Men Markaziy Osiyoning sal bo‘lsa-da strategik ahamiyatga ega ekanini mutlaq inkor qilmayapman. Ammo yer sharidagi qaysi mintaqaning strategik ahamiyati yo‘q? Menga qolsa, dunyo mintaqalarini AQSh strategik manfaatlari nuqtai-nazaridan qimmati jihatdan mana bunday tasniflagan bo‘lardim – 1) Sharqiy Osiyo; 2) Lotin Amerikasi; 3) Yevropa; 4) Yaqin Sharq; 5) Janubiy Osiyo; 6) Markaziy Osiyo; 7) Afrika (bu ro‘yxatdagi 4 va 5 pog‘ona o‘rtasida nihoyatda katta jarlik bor). Markaziy Osiyoga kam bo‘lsa-da ajratilayotgan mablag‘lar qaydandir olinmoqda va men strategik jihtdan muhimroq joylardan mablag‘ning bu mintaqaga ko‘p ham tortilishini istamayman, deb yozdi Drezner 8 oktyabr kuni.
Stiv LeVinning bu blog, xususan Drezner taklif qilayotgan ro‘yxatga e‘tiroz bildirishini kutish qiyin emas.
Ozodlik yaqin kunlarda har ikkala bahlashayotgan tahlilchini topib, ular tortishuvini o‘z sahifasi va to‘lqinlarida davom ettirishga harakat qiladi.

17 Noy2012
AQSh-Rossiyaning Markaziy Osiyodagi raqobati inkor qilib bo`lmasdir
Muallif: Avaz Takhirov. Rukn: MDH va Rossiya
Rossiya qirg`iz armiyasini qayta qurollantirish uchun 1 mlrd va tojik armiyasi ehtiyojlari uchun 200 mln AQSH dollari ajratmoqchiligi haqida xabarlar tarqaganiga ko`p bo`lgani yo`q. Aniqroq qilib aytilsa, Qirg`iziston 1.1 mlrd, Tojikiston 200 mln oladi.
Rossiya Mudofaa Vazirligi 2013-yilning mart oyigacha Qirg`izistonga beriladigan harbiy anjomlar ro`yxatini tasdiqlashi, birinchi partiya yozgacha Qirg`izistonga jo`natilishi kerak. Aytish mumkinki, Bishkek hozirda har qanday turdagi yengil qurollarga muhtoj.
Atambayev hukumati, shuningdek, zirhli transportlar, boshqa turdagi transport vositalari, vertolyotlar, ko`chma gospitallar, minamyotlar va sun`iy yo`ldosh uskunalarini sotib olishni relashtirmoqda. Kelishuv yana Rossiya harbiy maktablarida qirg`iz harbiylarining malakasini oshirishni ham ko`zda tutadi. Rejaga ko`ra, 200 mln dollar Tojikistonda yangi havodan mudofaa tizimini yaratish va armiyani harbiy anjomlar bilan ta`minlashga sarflanadi.
Ma`lum bo`lishicha, Tojikiston 201-rus harbiy bazasi uchun Moskvadan 250 mln dollar olish umidida bo`lgan. Moskva tojik fuqarolarining Rossiyada ishlashi va yashashi oid shartlarni soddalashtirishga rozi bo`lgani hamda gidroelektrostansiyalar qurilishiga mablag` ajratish borasida o`ylab ko`rishga va`da berganligi sababli tojik tomoni 200 mlnga rozi bo`lgan. 200 mln dollar Dushanbedagi rus harbiy bazasi uchun to`lanadigan bir yillik to`lov miqdoriga tengdir.
Bu shuni anglatadiki, Rossiya 2014-yilda NATOning Afg`onistondan chiqib ketishi ortidan mintaqada ko`tarilishi mumkin bo`lgan tahdidlardan o`zini saqlash maqsadida hududdagi o`z pozitsiyasini mustahkamlamoqchi hamda AQSHning o`rnini egallashni ko`zlamoqda.
Rossiya, shuningdek, Qirg`iziston janubida KXSHT harbiy bazasini barpo etish maqsadida muzokaralarga kirishish uchun hozirlanmoqda. Harbiy bazani tashkil etishdan asosiy maqsad esa islomiy radikallar tashkil etmoqchi bo`layotgan Farg`ona Xalifaligiga qarshi turishdir.
Bundan tashqari 201-harbiy qism uchun Janubiy Sibirdan Tojikistonga harbiy ta`minotni yetkazadigan hamda O`zbekiston hududini aylanib o`tuvchi ishonchli tranzit yo`lini tashkil etish ham Rossiyaning asosiy maqsadlari sirasiga kiradi. Aytish mumkinki, harbiy ko`maklardan yana asosiy ko`zlangan maqsadlardan biri Xitoyning mintaqadagi oshib borayotgan siyosiy, iqtisodiy va harbiy ta`sirlarini cheklab qo`yishdir. Shuningdek, Bishkek va Moskva narkotraffikka qarshi kelishuvni ham imzoloshgan.
Rossiya Afg`onistondan Qirg`izistonga kirib keluvchi narkotraffik yo`llarini yopib tashlashga urinmoqda. Yuqoridagilar Rossiyaning Markaziy Osiyodagi ta`siri oshib borayotganiga ishora qilsada, Rossiya va AQSH manfaatlari o`rtasidagi ziddiyatni inkor qilib bo`lmaydi.
Rossiya o`zini va ittifoqdoshlarini tashqi tahdidlardan himoyalash haqida qayg`urayotgan bir paytda, Qirg`iziston hali ham amerikaliklar uchun butun regionni boshqarish va Xitoyga ta`sir o`tkazishga imkon beruvchi platforma (Manasdagi harbiy baza) sifatida qolmoqda. Bishkek va Dushanbe oldinroq Afg`onistondan chiqarilayotgan AQSH qurol-yarog`larini sotib olishga qiziqish bildirishgan edi. Qurollar bilan birga AQSH harbiy muhandislari, texniklari va boshqa mutaxassislar ham Qirg`izistonga kelishi inkor qilinmaydi. Bu esa shak-shubhasiz regiondagi AQSH ta`sirining ortishiga sabab bo`ladi.
2013-yilda muddati tugaydigan 5.5 mln dollarlik AQSH-Tojik kelishuviga ko`ra, 58 ta militsiya boshqarmasi, xuquqni muhofaza qilish hamda xavfsizlik tarmoqlaridagi aloqa tizimlari yangilanishi ko`zda tutilgan.  Qizig`i shundaki, Markaziy Osiyoda geosiyosiy nuqtai-nazardan kelib chiqib, o`z ta`sirini oshirishga urinayotgan Moskva tomonidan ajratilgan mablag`ning deyarli barchasi ikki yordam olayotgan davlat hududidagi rus harbiy bazalari va sanoat komplekslarini rivojlantirish yoki ta`mirlashga yo`naltiriladi. Bu nimani anglatadi?...
Айниқса АҚШ дек улкан сиёсий, иқтисодий, молиявий, ҳарбий-техникавий, интеллектуал салоҳиятга эга бўлган мамлакат билан муносабатларни ҳар томонлама ривожлантириш Ўзбекистон учун ўта муҳим аҳамият касб этади. 2001 йил 11 сентябрда АҚШ да содир этилган мудхиш воқеа 7 мингдан ортиқ беайб бегунох инсонларнинг терроризм қурбонига айланиши ва катта миқдордаги етказилган зарар дунё давлатларини терроризмга қарши қатъий ҳаракат қилишга мажбур килди.
2001 йил 7 октябрдан бошлаб АҚШ Афђонистондаги терроризм ўчоқларини тугатиш мақсадида кенг миқёсли ҳарбий ҳаракатларни бошлаган эди. Бу харакатни жаҳон афкор оммаси қўллаб-қувватлади. Аксилтеррор коалициясига 40 дан ортиқ давлат қўшилди, 100 дан зиёд давлат бу ҳаракатни қўллаб-қувватлади.
Ўзбекистон ҳам терроризмга қарши курашга қўшилиб, инсоният ҳаётига жиддий ҳавф солаётган XXI аср вабосини батамом тугагунга қадар жаҳон ҳамжамияти билан ҳамкорликда ҳаракат қилишга қарор қилган.
Терроризмга қарши ҳаракатларни бошланиши билан Ўзбекистон ўзининг аниқ позициясини баён этди. Бу юртбошимизнинг 2001 йил 5 октябрдаги оммавий ахборот воситалари учун берган Баёнотида тўла асослаб берилди.
2001 йил 6 декабр II чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 7-сессиясида И.А.Каримов маъруза қилиб АҚШда содир бўлган фожеали воқеалардан сўнг минтақамиз ва бутун дунёда вужудга келган вазиятни чуқур ва батафсил таҳлил қилиб бердилар. Парламент Президентимиз маърузасидаги фикрларни ҳисобга олган ҳолда Ўзбекистон халқига Мурожаат қабул қилди. Мурожаатда шундай дейилади: “Биз Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси депутатлари халқаро коалициясининг ер юзидаги барча тараққийпарвар кучларнинг терроризм балосини таг-томири билан қўпориб ташлаш йўлидаги азму-қарори ва катъиятини тўла қўллаб-қувватлашимизни билдирамиз”.
Республикамиз Президентининг 2001 йил 18 декабрда БМТ Бош котиби Кофи Аннанга Афђонистонда урушдан кейинги тинч ҳаётни тиклаш борасидаги Ўзбекистон нуқтаи-назари баён этилган ёзма Мурожаати БМТ нинг 56-сессияси иштирокчилари фикр алмашувининг асосий мавзуларидан бири бўлди. Ўзбекистон нуқтаи назари муҳим ҳужжат сифатида нашр этилди ва тарқатилди. ¹
Ўзбекистон хукуматининг нуқтаи-назарида эътибор 23 йиллик уруш давомида Афђонистон худудида тўпланиб қолган қуролларни йиђиб олиш масаласига қаратилди.
Тинчлик борасидаги қатъиятли Ўзбекистон йўли яна дунё тасдиђидан ўтди.
Мамлакатимизнинг етакчи Европа давлатлари (Англия, Франция, Германия, Италия) билан ҳамкорликни кенгайтириш, Осиё минтақасидаги Япония, Корея, Хитой каби мамлакатлар билан алоқаларни мустаҳкамлаш Республикамиз ва минтақамиз учун фойдали.
Россия билан иқтисодий, маданий, дўстлик алоқалари юртимиз ва минтақамиз учун хамиша муҳим аҳамият касб этиб келган. Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамияти ва ривожланган давлатлар билан ҳамкорлигини кучайтиришнинг асосий шарти ва гарови – Марказий Осиёнинг, жумладан Ўзбекистоннинг ҳавфсизлигини ҳамда тинчлик, барқарорлигини таъминлашдир.
Ўзбекистон Марказий Осиёнинг бошқа мамлакатларига нисбатан кўпроқ ва кучлироқ зарба ва мафкуравий таҳдидларнинг нишонасига айланди. Сабаби маълум – Ўзбекистон минтақанинг юраги. Уни эгаллаш – минтақани эгаллашни, бой бериш минтақани бой беришни англатади. Шунинг учун ҳам бундай юксак стратегик мақомни эгаллаб туриш осон эмас. Жуда кучли ирода, жуда кучли миллий бирлик, мустаҳкам ҳарбий қудрат керак.
Марказий Осиё давлатлари ўртасидаги иқтисодий ҳамкорлик миқёсларининг ҳар томонлама кенгаяётганлиги, бутун минтақанинг кучли ижтимоий-иқтисодий юксалишига, шу билан бирга унинг ҳавфсизлиги ва барқарорлигига мустаҳкам пойдевор яратмоқда.
Юртбошимиз ташаббуси билан Марказий Осиё давлатлараро кенгаши тузилди. Марказий Осиё давлатлари ўртасида савдо-иқтисодий, илмий-техникавий, маданий, ҳарбий соҳаларда ҳамкорлик кенгаймоқда. Шу боис Ўзбекистон ўзининг мудофа қобилиятини мустаҳкамлашга катта эътибор бермоқда. Россия, Туркия, Украина, Қирђизистон каби давлатлар билан ҳарбий ва ҳарбий-техникавий ҳамкорлик тўђрисида битимлар тузилган. Ўзбекистон қуролли кучлари замонавий техника билан қуроллантирилмоқда, унинг жангаворлик қобилияти оширилмоқда.
Келажакда профессионал армия тузиш мақсадлари илгари сурилмоқда. Булар Ўзбекистоннинг иқтисодий, ҳарбий-техникавий куч-қудратини ошириш ва минтақада ҳавфсизликни таъминлаш имконини беради.
Марказий Осиё давлатлари ўзларининг ривожланиш босқичларидаги муаммоларни ҳал этишда минтақавий яхлитликни эсларидан чиқармаётганликлари, бу борада кўпгина муаммоларни биргаликда ҳал этишлари, уларни янада жипслаштиради ва ривожланиш сари етаклайди.
Ўзбекистон Республикасининг Президенти И.Каримов томонидан олиб борилаётган ташқи сиёсий фаолият, ҳалқаро доирадаги муносабатлар Европа Ҳавфсизлик ва Ҳамкорлик ташкилотининг (ЕХҲТ) мақсад ҳамда қарашларига ҳам мос келади. Шу боис, 1992 йилдаёқ, Ўзбекистон ушбу ташкилотга қабул қилинди. Шу йилнинг февралида бўлиб ўтган аъзолик тўђрисидаги ҳужжатни имзолаш маросимида Президентимиз алоҳида таъкидлаб ўтганидек, Европа билан тенг ҳуқуқий алоқалар ўрнатилиши мамлакатимиз ва унинг мустақиллиги учун муҳим ҳаётий аҳамият касб этади. 1994 йилнинг декабрида эса Президент И.Каримов ЕХҲТ нинг Будапештда бўлиб ўтган форумида иштирок этиб, Евроосиё минтақасида ҳавфсизликни мустаҳкамлашга доир янги таклифлар билан чиқди. Яъни, турли сиёсий тузумларга эга мамлакатларнинг гуллаб-яшнаши учун ягона йўл тинчлик ва барқарорликни сақлаш, ҳалқаро ҳамкорликни кенгайтиришдангина иборат эканлигига эътибор қаратди.
Ўзбекистон ўз таркибида демократик давлатларни бириктирган НАТО каби ташкилотларнинг аҳамиятини ҳам тўђри баҳолаб, унинг нафақат Европа минтақаси барқарорлигини сақлашга хизмат қилиши, аксинча, ўз сиёсий устқурмасини мустаҳкамлаши ва “Тинчлик йўлида ҳамкорлик” дастури доирасида Европа минтаҳасида ҳам муҳим ўрин тутиши мумкинлигига эътибор қаратди. Ўзбекистон “Тинчлик йўлида ҳамкорлик” дастурида иштирок этар экан, асосан ўз мустақиллигини мустаҳкамлаш, замонавий харбий-техник имкониятларини қўлга киритиш, ҳарбий кадрлар тайёрлаш имкониятларини кенгайтиришни мақсад қилиб қўяди.
Ўзбекистон НАТО фаолиятидаги барча йирик тадбирларда фаол қатнашмоқда. "Тинчлик йўлида ҳамкорлик" дастуридаги муваффақиятли иштироки эса тақсинга сазовор. АҚШ томони яқинда НАТО да Жанубий Кавказ ва Марказий Осиё бўйича вакил тайинлаганини назарда тутадиган бўлсак, келгусида бундай режанинг амалга ошишига шубҳа қолмайди.
Ўзбекистон ўз ҳавфсизлигини мустаҳкамлаш мақсадида ҳам НАТО да иштирок этишдан манфаатдор. 
Умуман Европа ва бутун ђарб – бу юқори технология ва инвестициялар манбаи, замонавий демократия ва инсон ҳуқуқлари рамзидир. Ўз олдига ҳавфсизлиги таъминланган, тараққий этган давлат қуришни мақсад қилиб қўйган ёш Ўзбекистон учун бундай шериклар билан тенг муносабатларга киришиш, табиийки, беқиёс аҳамият касб этади. ¹
Таъкидлаб ўтганимиздек, Ўзбекистон ўз ташқи алоқаларида кўп томонлама муносабатлар баробарида икки томонлама ҳамкорликка ҳам таянади. Зеро, икки томонлама алоқалар ўзаро манфаатларни ёрқинроқ ҳис этиш, бир-бирини яқиндан билиш имконини берадики, бу ўзаро ҳамкорликнинг ўзоқ давом этиши учун мустаҳкам асос бўлиб хизмат қилади. Ўзбекистонннинг Германия, Буюк Британия, Франция, Белгия, Португалия, Австрия, Греция, Чехия, Словакия, Руминия каби қатор мамлакатлар билан ўрнатган тўђридан-тўђри икки томонлама муносабатлари ҳам шундан далолат бериб турибди. 
АҚШ билан муносабатлар қандай давом этаётганлигини эса бугун мамлакатимизнинг ҳар бир фуқароси ҳис қилиб турибди. Аслида, Ўзбекистон – Америка муносабатлари узоқ тарихга эга. Аммо 2001 йил охирида бошланган аксилтеррор ҳаракатлар доирасидаги ҳамкорликлар янада янги босқичга кўтарилди.
Ўзбекистоннинг Япония, Жанубий Корея, Хитой, Веьтнам, Малайзия, Хиндистон, Индонезия каби Шарқий ва Жанубий-Шарқий Осиё мамлакатлари билан алоқалари ҳам таборо мустаҳкамланиб бормоқда. Жумладан, Япония билан дипломатик муносабатлар 1992 йилнинг январидаёқ ўрнатилган эди. 1994 йилнинг майида Президент И.Каримовнинг бу мамлакатга расмий ташриф буюриши эса икки томонлама муносабатларнинг ривожланишида муҳим роль ўйнади. Иккала мамлакат айни пайтда БМТ ва бошқа халқаро ташкилотлар доирасида ҳам ҳамкорлик қилмоқда. Зеро, халқаро иқтисодий ва молиявий ташкилотларда Япония Ўзбекистонни хамиша қўллаб-қувватлайди. Айни пайтда эса барқарор тараққиёт йўлидан бораётган Ўзбекистон ҳам Япониянинг Осиё минтақасидаги манфаатларини таъминлашдаги асосий ҳамкори бўлиб қолмоқда. Халқаро майдонда обрўли мамлакатлардан бири сифатида қараладиган Россия билан муносабатларнинг кейинги пайтда янги босқичга кўтарилгани эса алоҳида эътиборга молик. Ўз ўрнида Россия ҳам Ўзбекистонга Марказий Осиёда стратегик ҳамкор сифатида қарамоқда.
Минтақавий барқарорлик муаммоларни ҳал қилиш, минтақа доирасида интеграцион жараённи ривожлантириш борасида собиқ Совет Иттифоқи таркибида бўлган мамлакатлар билан ўрнатилажак алоқалар муҳим ўрин тутади. 1991 йилнинг декабрида ташкил топган Мустақил Давлатлар ҳамкорлиги (МДҲ) доирасида ўтган йиллар мабойнида икки томонлама ва кўп томонлама шартномалар асосида тенг ҳуқуқли ҳамкорлик амалга оширилиб келинаётир. Аммо бу ўринда Ўзбекистон фақат мустақил мамлакатлар ҳамкорлиги принципида хамиша мустаҳкам бўлиб, эски империяни тиклашни назарда тутувчи энг кичкина сиёсий бирикмаларга ҳам қаршидир. ¹
1997 йилда биринчи марта ўз учрашувларини ўтказган Грузия, Украина, Озарбайжон ва Малдава мамлакатлари ташкилотига 1999 йилда Ўзбекистон ҳам қўшилди ҳамда транспорт-коммуникация магистраллари, денгиз портларига олиб чиқувчи йўллар борасида ҳамкорликни назарда тутувчи ушбу ташкилот ГУУАМ деб атала бошланди. Давлатнинг мазкур хамжамият доирасидаги муносабатлари асосан иқтисодий-савдо алоқаларига, ТРАСЕКА лойиҳасида кўзда тутилган транспорт-коммуникациясини ривожлантиришга асосланади. Маълумки, Европа Иттифоқи Марказий Осиё ва Кавказ давлатларини уларни Европа билан бођловчи транспорт каридори яратиш бўйича ҳамкорликка чақирган эди. Аммо ГУУАМ ҳарбий ҳамкорликни назарда тутмайди.
Ушбу ташкилотнинг 2001 йил июн ойида ўтказилган саммитида қабул қилинган ГУУАМ ҳартияси эса янги тузилмани халқаро муносабатларнинг тўла қонли субъектига айлантирди. 1996 йилда ташкил топган "Шанхай бешлиги" ташкилотининг асосий вазифаси унга аъзо мамлакатлар - Россия, Хитой, Қозођистон, Қирђизистон ва Тожикистоннинг ўзаро чегарасида Қуролли кучларни қисқартиришдан иборат эди. Бунга жуда тез фурсатда эришилди ва кейинчалик иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий масалалардаги ҳамкорлик устуворлик касб эта борди. Шундай қилиб, 2000 йилнинг ёзида Душанбеда ўтказилган саммитда ташкилот нома "Шанхай форуми" деб ўзгартирилди. Айнан шу саммитда Президент И.Каримов бошчилигидаги Ўзбекистон делегацияси кузатувчи сифатида иштирок этди. 2001 йилнинг 14-15 июндаги Шанхай саммитида эса "Шанхай ҳамкорлик ташкилоти"га расман асос солинди ва Ўзбекистон унга муассислардан бири ва тенг ҳуқуқли аъзо сифатида қўшилди.
Ўзбекистон ушбу ташкилотга халқаро терроризм, диний экстремизм, тажавузкор сепаратизм ва наркобизнес каби глобал хуружларга қарши кўптомонлама ҳамкорлик механизми сифатида қарайди. Аҳолиси минтақа аҳолисининг ярмини ташкил қиладиган ва жахон ҳамжамияти томонидан Марказий Осиёнинг ҳавфсизлиги таянчи сифатида тан олинган Ўзбекистоннинг ушбу ташкилотга кириши Шанхай саммити учун энг муҳим ходиса бўлди.
Ўзбекистон ҳар доим ҳам минтақанинг маркази саналиб келинган. Хозир эса унинг Марказий Осиёнинг юраги эканлиги жуда кўплаб ҳаётий муаммо ва масалаларнинг тезкор ижобий ечими ва минтақанинг келажак истиқболи нуқтаи-назаридан янада каттароқ аҳамият касб этаётир. Айнан шунинг учун ҳам, Ўзбекистон терроризм ва наркотикларнинг ноқонуний савдосига қарши курашда марказий ўринда туриши лозим ва шундай бўлмоқда. Бу борада муваффақиятларга эришиш учун Ўзбекистон биринчи галда ўз миллий манфаатларини ҳимоя қилиши табиий хол. Бироқ, бу Марказий Осиёнинг келажак тақдири, мазкур минтақани терроризм, экстремизм ва наркотиклар савдосидан холи бўлишига маъсуллигиниям унутмаслик керак.
Бундай вазифа минтақанинг барча мамлакатлари халқлари ва хукуматлари томонидан қўллаб-қувватланиб, уларнинг минтақанинг порлоқ келажагини таъмин этувчи умумий ишга хайрихохлик билан қарашини ва ўз ҳиссасини қўшишини тақозо этади. Кўзланган натижаларга эришиш учун Ўзбекистон ўз қўшинлари, Америка, Европа ва Осиёдаги ҳамкор давлатлар билан алоқаларни янада кучайтириш зарур. Бошқача айтганда, терроризм, фанатизм ва наркотиклар савдосига қарши кураш Марказий Осиёнинг истиқболли келажагини барпо этиш мақсади билан уйђунлаштирилиши лозим. Ўзбекистон бунга эриша оладиган бугунги вазифалар, минтақадаги муҳит ҳар қанча мураккаб бўлмасин, Ўзбекистоннинг бу йўналишдаги сиёсатида оптимистик кайфиятнинг устунлиги келгусида катта натижа беришига ишонч туђдиради.
Давлатимиз раҳбари И.Каримовнинг дунёга машхур "Ўзбекистон XXI аср бўсађасида" китобида "Бу ёруђ оламда биз киммиз ва не бир сир-синоатмиз, қаёққа қараб кетяпмиз. Инсоният янги XXI асрга қадам қўйганда бизнинг ўрнимиз қаерда ва қандай бўлади?" - деган саволлари бевосита юртдошларимизга қарата айтилаётган бўлсада бу мураккаб саволлар бугунги кунга келиб бутун башарият аҳлини ўйлантирмоқда ва қийнамоқда.
Глобал муаммолар билан бирга геосиёсий мувозанат ва манзаранинг ўзгариб бориши мамлакат миллий ҳавфсизлигини таъминлаш, давлат суверенитетини мустаҳкамлаш, иқтисодий ва ҳарбий салоҳиятни кучайтириш, жамиятда сиёсий барқарорликни муҳим ушлаб туриш каби стратегик вазифаларда изчил ва қатъий сиёсатни талаб қилмоқда. Ўзбекистон ташқи сиёсатда танлаган йўл ўзига хос хусусиятларига эга бўлиши билан бир қаторда энг аввало халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган қоидаларига содиқлик халқаро ва икки томонлама имзоланган ҳужжатларда ўзаро манфаатларни хисобга олган ҳолда миллий манфаатларимизнинг устунлигини таъминлаш асосий ўрин тутади. Айнан халқаро алоқаларда сиёсий конюктура қай томонга, қандайин ўзгармасин - миллий манфаатлар изчил ва собитқадамлик билан ҳимоя қилинаяпти. Сиёсий конюктура ёки геосиёсий вазият ўзгартиришларидан қатъий назар мамлакатнинг миллий манфаатларини ҳимоя қилиш табиий инстинкт даражасига етмоқда. Абадий дўстлик, стратегик шериклик, интеграцияни чуқурлаштириш ва бошқа кўплаб номдаги икки томонлама шартнома ва битимлар қандай ном билан аталмасин, уларнинг мазмун-моҳиятида ҳар бир томоннинг миллий манфаатлари яққол акс этиб туради. ¹

2. Америка Қœшма Шатларининг Марказий Осиёдаги геостратегик мақсадлари.

АҚШнинг дунё миқёсидаги, хусусан, Марказий Осиёдаги халқаро муносабатларида ХХ асрда вужудга келган Халфорд Маккиндер (1861-1947 й.й.), Альфред Мэхэн (1840-1914 й.й.), Николас Спайкмен (1893-1943 й.й.) каби олимларнинг геосиёсий назариялари муҳим аҳамиятга эга бўлди.
Бу олимлар томонидан АҚШ Евроосиёда куч ва манфаатлар мувозанатини сақлаш борасида фаол ташқи сиёсат олиб бориши, бу минтақа АҚШ геостратегиясининг муҳим объекти эканлиги қайд этилган. ¹
Жаҳон саҳнасидаги юз берадиган ҳар бир ўзгариш сиёсатшунослик соҳаси ҳамда матбуот дунёсида қизђин баҳс-мунозараларга сабаб бўлади. Бу баҳсларда ҳар бир олим ёхуд сиёсатчи, бўлиб ўтаётган ходисага ўз нуқтаи назаридан туриб баҳо беради ва ўзига хос янгича талқин қилишга интилади.
Кўпчилигимиз гувоҳи бўлган охирги шундай ўзгариш – икки қутбли дунёнинг парчаланиши ҳам бундан мустасно эмас. ХХ асрнинг 90-йиллари турли янгича сиёсий доктриналар ва илмий ёндошувлар тутдек тўкилган пайт бўлди. Худди шу даврда журналлар шов-шувли мақолаларга, китоб дўконлари минглаб нусхалардаги янги китобларга тўлди. Бу китоб ва мақолаларнинг муаммолари вужудга келган янги вазиятга ўзига хос, бошқаларникига ўхшамайдиган таъриф ва тавсифлар беришга уринишдир. Уларнинг кўпчилигини бир савол қизиқтираётган эди, у ҳам бўлса “Янги даврда (агар уни “янги” деб аташ тўђри бўлса) инсониятни нима кутмоқда?” Худди шу савол ярим аср давом этган қутблар қарама-қаршилиги ниҳоясида ҳайрон бўлиб турган инсониятнинг бошини айлантираётган эди. Унга жавоб беришга эса нафақат илм аҳли, балки етакчи сиёсатчилар ҳам уриниб кўришди. “Тарихни арбоблар яратади” нақлига амал қилган АҚШнинг 41-президенти – хозирги Жорж Бушнинг отаси Катта Буш тарихда из қолдиришнинг ўзгача йўналишини топди. 1991 йил 11 сентябр куни (тасодифни қаранг: машъум сентябрь воқеаларидан роппа-роса ўн йил олдин!) у “Янги дунё тартиби” мавзуидаги нутқини Америка халқи эътиборига ҳавола этди. Катта Буш ўз нутқида инсоният коммунизм ва у туђдирган даҳшатли ҳавф ядро уруши таҳдидидан кутилгани, ана энди том маънодаги “Янги дунё”ни барпо этиш имконияти туђилгани тўђрисида гапирди.
Бушнинг фикрига кўра, одамлар охир-оқибат демократия энг мађбул бошқарув усули эканлигини тушуниб етишди. Тарих коммунизмнинг бир хомхаёл бўлганлигини, бу хомхаёлни руёбга чиқаришга уруниш эса, сал бўлмаса, бутун инсониятнинг қирилиб кетишига олиб келиши мумкин эканлигини исботлади. Коммунизмнинг мађлубияти одам қавмини ушбу ҳавфдан халос этди. Ана энди “Янги” дунё қуриш, ушбу дунёда тинч-тотув ҳаёт кечириш имконияти туђилди.
Файласуф Френсис Фукуяманинг шов-шувли “Тарих охирига етмади?” асарида ҳам айнан шу саволларга жавоб қидирилади. Фукуяма машҳур файласуф Хегелнинг тарихга оид ђояларидан келиб чиқиб, инсоният абадий барқарор ривожланиш босқичига яқин турибди, деган фикрни дадил илгари сурди. Ҳам Бушнинг нутқини, ҳам Фукуяманинг асарини ўқиган инсон улар ўртасида ўхшашликни пайқаши тайин. Фукуяма œз мақоласини Бушдан бир неча йил илгари (1989) илм аҳли эътиборига ҳавола этган эди. Ушбу факт Катта Бушнинг Фукуяма асарини “тасодифан” бўлсада, варақлагани тўђрисида тахмин қилишга асос беради. Нима бўлганда ҳам, совуқ уруш тугаганидан кейин бир неча йил мабойнида турли хайратомуз тахминлар ва фикрлар кўплаб тœђилди. Аммо шубҳасиз, “Янги дунё тартиби” ђояси улар орасида ўзгача ўрин эгаллади. ¹
Оламда ҳар бир нарсаниннг жуфти бор. Кун-тун, иссиқ-совуқ, оқ-қора, мусбат-манфий, шимол-жануб, ширин-аччиқ ва ҳоказо. Дунёнинг яралиш ва ундаги ўзаро муносабатлар табиатида бамисоли тарозининг икки паласидек мувозанат мавжуд.
Тарихдан маълумки, дунёда хамиша бир нечта сиёсий, иқтисодий қутблар мавжуд бўлган. Бу қутблар бир-бирига қарама-қарши ҳолда вужудга келиб, жаҳондаги умумий геосиёсий ва геостратегик мувозанатни сақлаган. Айниқса қутубий бўлиниш “совуқ уруш” даврида АҚШ ва собиқ иттифоқ тимсолида яққол кўринишга эга эди. Собиқ СССР пароканда бўлгач, дунё ягона қутбли манзара касб этди. Шундан сўнг халқаро муносабатларда вужудга келган янги сиёсий тарђибот ва қарашлар бир қутбли дунё инсониятнинг талаб ва эҳтиёжларига жавоб бера олмаслигини кўрсатди. Жаҳон ўз табиий мувозанатини истай бошлади. Геосиёсий плюрализмга зарурат орта борди. Айниқса, ҳозирги геосиёсий таъсир, геостратегик мақсад ва миллий манфаатлар учун кураш кучайиб бораётган бир шароитда дунё ҳар қачонгидан кўра ҳам кўп қутбли тартиботга эҳтиёж сеза бошлади. Бироқ турли йўллар (бу йўллар ҳақида қуйида тўхталиб ўтамиз) жуда катта сиёсий-иқтисодий-молиявий таъсир ҳокимиятини қўлга киритган Америка замонавий глобаллашув жараёнларини ўз манфаати йўлида гегемонлик сиёсатига айлантиришга урунмоқда. АҚШнинг ягона қутб сифатида вужудга келиш тарихига назар ташлар экансиз – сиёсий ўйинлар, ҳарбий найранглар, тажовуз ва адолатсиз муносабатларнинг каттагина тўпламига дуч келасиз.
АҚШ дунёни урушлар йўли билан қайта тақсимлашни рад этиб, жаҳонни ўз таъсирига олишнинг ўта замонавий йўлини топди, ва бу сиёсат “доллар дипломатияси” деб аталди. Бу ибора 1909-1913 йилларда АҚШ президенти бўлган Говард Тафт (1857-1930)га тегишли. Унинг фикрича “доллар ўз вазифасини бажариши” лозим. Президент бу гапи билан, дунёни уруш билан эмас пул ва иқтисод билан қарам қилиш лозимлигини уқтирган. “Доллар дипломатияси” хорижий мамлакатлар иқтисодиёти устидан Американинг йирик банклари ва компаниялари назоратини ўрнатишни ифода этар ва иқтисодий устунлик сиёсий устунликка олиб келиши керак эди. Бундай сиёсатнинг муваффақиятини эса ҳар қандай маънавий-аҳлоқий мажбуриятлардан холи, фақат ўз манфаатини кўзловчи олчоқлик таъминлаши мумкинлигини океан ортида жуда тез англаб етишди.
Ҳозирда дунёга хўжайинлик қилишга даъвогарлик қилаётган Америка Қўшма Штатлари, - деб ёзган эди, иккинчи жаҳон урушидан сўнг ўзининг “Рузвельт ва глобал уруш” китобида немис тарихчиси Зигфрид Фон Роксенгбург, - урушда Германия ва Россияни бир-бирига гиж-гижлаб, шу икки давлатга нисбатан жуда кам одамини йўқотди. Иккинчи жаҳон урушида қарийб 40 миллион пиёда аскарлар, танкчилар, артиллериячилар, учувчилар ва денгизчилар ҳалок бўлишди. Тўрт йил глобал уруш давомида Японияга қарши шиддатли жанглар ва бошқа барча фронтларда америкаликлар бор-йўђи 300 мингга яқин аскарларидан маҳрум бўлишди. Ҳатто узоқ йиллик тарихда ўз қиёсига эга бўлмаган бундай вазият ва қон тўкмасдан дунёга хўжайин бўлиб олдилар. ¹
2002 йилнинг 23 ноябрида “WASHINGTON FILE” ўзининг навбатдаги саҳифасида АҚШ Давлат Департаментининг Марказий Осиё мамлакатлари бўйича офиси томонидан тайёрланган қизиқарли материални халқаро интернет каналлари орқали дунёга узатди. Ушбу материал газета имкониятидан келиб чиқиб, бироз қисқартирилган ҳолда ўқувчилар ҳукмига ҳавола қилинмоқда.
Нима учун АҚШ Марказий Осиё давлатлари билан алоқаларига жуда катта эътибор қаратмоқда деган савол туђилиши мумкин. АҚШ ҳукумати ўтган асрнинг 90-йиллари бошида Афђонистондан эътиборни соқит қилиш масалалари билан бођлиқ тадбирлардан сўнг, ўзи учун жиддий хулосалар чиқариб олди. Биз ундан кейин бошқа давлатларнинг экстремизм ва терроризм хомийларига айланишларига асло йўл қўймаслигимиз керак. Бузђунчи кучларнинг Марказий Осиёда илдиз қўйишининг олдини олган ҳолда, биз ушбу минтақадаги барча давлатлардаги вазиятни барқарорлаштириш, халқ фаравонлигини ошириш, халқаро ҳамжамиятга тўлиқ интеграцияланиши ва глобал иқтисодиётга қўшилиши йўлида ёрдам беришга тинмай ҳаракат қиляпмиз. Мазкур минтақа мамлакатлари билан нафақат ҳарбий соҳа ва терроризмга қарши курашни кенгайтириш, балки дипломатик алоқаларни ривожлантириб мамлакатларда сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий ислоҳотларни кенг қамровда олиб бориш, ундан ташқари инсон ҳуқуқлари масалаларига риоя қилиш борасида БМТ ва ЕХҲТ сингари нуфузли ташкилотлар олдидаги мажбуриятларга амал қилишлари йўлида улар билан изчил алоқалар ўрнатилган. Ушбу минтақа мамлакатларидаги ҳавфсизлик, барқарорлик ва тараққиёт кўп жиҳатдан демократик ва иқтисодий ислохатларнинг жадал бориши, қонун устуворлигини амалда тасдиқлаш ва минтақа муаммоларини биргаликда ҳал этишга хамма вақт тайёр эканлигимизни таъкидлаганмиз. Марказий Осиё минтақаси давлатларида мустақил ОАВ, сиёсий плюрализмни ривожлантириш ва фуқаролик жамиятини барпо этиш юзасидан кўмаклашишни биз ўз олдимизга мақсад қилиб қўйганмиз. Бундан ташқари Марказий Осиё мамлакатлари халқаро аҳамиятга эга бўлган энергоресурсларга эга давлатлар ҳисобланади. Биз ушбу минтақадаги энергоресурсларни жаҳон бозорида экспорт қилишларига кўмак бериш ниятидамиз. Айнан юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, АҚШ хукумати Марказий Осиё мамлакатлари билан узоқ муддатга мўлжалланган кенг қамровли алоқаларни ривожлантиришни маълум қилади. ²
Марказий Осиё мамлакатларининг терроризмга қарши кураш ва “Мустаҳкам озодлик” операциясини амалга оширишдаги роли ҳақида шуни қайд қилиш мумкинки, 2005 йил 11 сентябр воқеаларидан сўнг минтақадаги барча давлатлар терроризмга қарши кенг қамровли курашда қатнашишларини маълум қилдилар. Минтақа давлатларининг барчаси қисқа вақт мабойнида коалицияга қўшилишиб, ўзлари томонларидан керак бўладиган ёрдамни аямаслигини эълон қилдилар. Биринчи бўлиб, Ўзбекистон АҚШ коалиция ҳарбий кучларини ўз худудларидаги мавжуд объектларга гуманитар миссияни амалга ошириш учун жойлаштириш тўђрисида таклиф билан чиқди. “Ал - қоида” ва “Толибон” кучларига қарши ўз пайтида ўта зарур бошланђич операцияларни амалга оширишда ҳарбийлар учун қулай шароитлар яратиб беришда Ўзбекистон ва Тожикистоннинг роли жуда катта ва муҳим бўлган. 2001 йилнинг 7 октябрида Ўзбекистон ва АҚШ ўртасида ҳарбий кучлар мақоми тўђрисидаги муҳим битим имзоланган эди. Икки тарафлама имзоланган мазкур ҳужжат АҚШ ҳарбийларига Ўзбекистондаги Қарши – Хонобод авиа базаси ёрдамида қутқарув-қидирув операцияларини тезда амалга ошириш учун ҳуқуқий асосларни яратиб берди. Шундай ҳарбий базалар Қирђизистонда ҳам очилди. Марказий Осиёнинг барча мамлакатлари бундан кейин ҳам терроризмга қарши глобал курашда қатнашишларини ва Афђонистонда бутунлай тинчлик ўрнатилгунга қадар биз билан алоқа қилишларини маълум қилдилар.
АҚШ мазкур минтақадаги мавжуд ҳарбий базаларни келажакда ҳам сақлаб қолиш режалари ҳақида шуни айтиб ўтиш лозимки, АҚШнинг Марказий Осиёдаги доимий базаларни ташкил этиш режаси йўқ. Лекин, Американинг кейинчалик ҳам ҳавфсизликни таъминлаш мақсадида зарур бўлгандагина мазкур базалардан фойдаланиш масаласи юзасидан алоқалар қилиш нияти йўқ эмас. ¹
Марказий Осиёга ҳавф солиб турган террористик гурухлар 1991 йили собиқ иттифоқ парчаланишидан сўнг у ерда ўзига ин қуриб олиб, ўзининг сохта сиёсий мақсадларини ислом билан бођлашга уринмоқдалар. Булар ичида энг фаоли Ўзбекистон Ислом ҳаракатидир (ЎИҲ). Манбаларнинг хабар қилишича, бу ташкилот бугунги кунда Марказий Осиё Ислом ҳаракати деб номланмоқда эмиш. АҚШ давлат Департаменти бу ташкилотнинг 2000 йили Марказий Осиё мамлакатларига қарши террористик актларни ташкил қилгани боис халқаро террористик ташкилотлар рўйхатига киритган эди. Бу ташкилот Ўзбекистондаги қонуний ҳукуматни ађдаришни очиқдан-очиқ тарђиб қилиб, Ўзбекистон ва Қирђизистон худудида амалга оширган қатор террористик актларни ташкил этганликларини ўз бўйнига олган. Афђонистон худудида қўним топган ушбу террористик ташкилотлар “Мустаҳкам озодлик” операциясидан олдин Тожикистон худудида ҳам ўз базаларини очишган. Лекин, Тожикистон ҳарбийлари 2001 йилнинг бошида мазкур террористик ташкилотнинг катта қисмини мамлакат худудидан чиқариб юборишди. Ўтган вақт мабойнида Ўзбекистон ва Қирђизистонлик бир неча фуқаролар ва ҳарбий хизматчиларнинг бевақт ўлими ва айрим давлатлар, жумладан АҚШ фуқароларининг ўђирланиши ва гаровга олиниши каби ваҳшийликларни Ўзбекистон Ислом ҳаракати террористик гурухининг жирканч “муваффақиятлари”га киритса бўлади. ЎИҲ ва “Ал – қоида” билан жуда узвий ҳарбий ва сиёсий алоқаларни ўрнатган бўлиб, ундан молиявий ёрдам олиб турарди. “Мустаҳкам озодлик” операциясини амалга ошириш вақтида УИҲ террористлари ҳам толиблар каби талофатга учраб, уларнинг асосий қисми қириб ташланди. Ушбу террористик гурухнинг омон қолган кичик тўдаси ҳанузгача Марказий Осиёдаги ва Афђонистондаги дўстларимизга ва иттифоқдошларимизга таҳлика солиб турибди. 2002 йилнинг сентябрида АҚШ Ўзбекистон Ислом харакатини қайтадан хорижий террористик ташкилотлар рўйхатига киритганини маълум қилди. ¹
Агар “Ҳизб ут таҳрир” (ҲТ) ташкилоти террористик гурух деб аталмаса, зўравонлик қилмаса, нима сабабдан АҚШ уларга нисбатан хавотирланиш ва шубҳа билан қарайди деган савол бериш мумкин.
“Ҳизб ут таҳрир” (ҲТ) ташкилоти – писмиқ, ячейкаларга таянувчи, транснационал экстремистик ташкилотдир. У Осиё, Европа ва Яқин Шарқнинг айрим мусулмон мамлакатларидаги экстремистик ташкилотлар томонидан қўллаб-қувватланаётган ва Лондонда ташкилий базасига эга бўлган ташкилотдир. Бу ташкилот барча мусулмон мамлаатларида ҳукуматни ађдариш йўли билан ягона теократик ислом халифалигини тузишга даъват этмоқдалар. ҲТ гурухига кўпроқ тарафдорлар йиђиш учун улар ҳозирги кунда “ички жиҳодга” ёки психологик “трансфлормацияга” эътиборини қаратмоқдилар. Бундай иш юритиш Қирђизистонда жуда қўл келган. Охирги пайтларда Ўзбекистон, Тожикистон, Қирђизистон ва Қозођистоннинг жанубида тарқалмоқда, ёйилмоқда. “Мустаҳкам озодлик” операцияси ва терроризмга қарши глобал уруш бошлангандан бери ҲТ риторикаси янада жангавор тус ола бошлади. ҲТ варақалари террористларнинг ишларини мақтаб кўкларга кўтара бошладилар, коалиция кучларини Марказий Осиё худудидан тезроқ чиқиб кетишларини талаб қила бошладилар. Ишсиз юрган ёшларнинг онгига, улар радикал қарашларни сингдира бошладилар. Марказий Осиё мамлакатлари хукуматлари ҲТ нинг кенгайишига қарши қонуний чоралар кўрмоқда.
Айримлар АҚШ мазкур минтақада ўз ҳарбий базаларини кучайтирганидан бери бу ерда инсон ҳуқуқлари масалалари ёмонлашган деб таъкидламоқдалар.
Марказий Осиёда инсон ҳуқуқлари масаласи мавжуд мураккабликларга қарамай, бир қатор демократия талабларига уйђунлашмоқда. Лекин, бу минтақадаги давлатларнинг ҳар бирида ўзига хос кўринишга эга. Ўзбекистонда ўтган йили инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи ноҳукумат ташкилот рўйхатдан ўтказилди. Бундан ташқари Ўзбекистон Халқаро Қизил Хоч қўмитаси билан ҳамкорликни қайта ўрнатди.
Бугунги кунда Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни ривожлантириш борасида тегишли чора ва тадбирларни ўтказмоқда. Бундан ташқари Халқаро валюта фонди билан ўзаро алоқаларнинг мустаҳкамланишини ижобий баҳоласа бўлади. Ўзбекистонда иқтисодий ислоҳотларни тезлатиш борасида биз мамлакат хукумати билан биргаликда жуда интенсив ишламоқдамиз. Халқаро Валюта Фонди томонидан берилган аниқ таклифларни тезда ҳаётга тадбиқ этишда кўмаклашмоқдамиз. Минтақада иқтисодий ислоҳотларда фақатгина Туркманистон тараққиётга эриша олмаяпти, бунга асосий сабаблардан бири деб халигача хукумат иқтисодиётни назорат қилаётганлигида деб қараса бўлади.
Галина Майкова яқинда Кандализа Райснинг Марказий Осиёга қилган сафарига ҳам алоҳида эътибор қаратиб, расмий ташрифдан кўзланган мақсадига ойдинлик киритади: “Холис айтиш мумкинки, Остонада Райс кутилмаганда Америка Ўзбекистон билан бу мамлакатда сиёсий курс сақланиб қоладими ёки Ислом Каримов ўз сиёсатини ўзгартирадими, йўқми бундан қатъий назар, ҳамкорлик қилаверади” дея баёнот берди.
Шубҳасиз америкалик сайёхатчи хонимнинг Марказий Осиё давлатларига сафарининг асосий мақсади юқоридаги мана шу гапни айтиш эди.
Америкаликлар Ўзбекистоннинг Марказий Осиёда, хусусан, Евроосиёда кимлиги ва қандай аҳамиятга эга эканлигини яхши англаб олишди, - дея Г.Майкова мамлакатимизнинг минтақада тутган ўзига хос ўрнига батафсил тўхталади – Ўзбекистон Евроосиё ўртасида кўчманчилик қилиб юрган Қозођистон эмас. У ички зиддиятлардан азият чекаётган Афђонистон ҳам эмас (Бу зиддиятлар Америка томонидан авж олдирилмоқда). Ўзбекистонни, Тожикистон, Қирђизистон ва Туркманистон билан ҳам таққослаб бўлмайди. Албатта, бу давлатларнинг ҳар бири ўз ўрнига, обрў-эътиборига эга. Уларнинг ҳар бири ўзига хос аҳамият касб этади. Шундай бўлсада, Ўзбекистон нима бўлганда ҳам ҳар доим Марказий Осиёнинг, катта хисобда Евроосиё геопалитик маданий цивилизациясининг юрагидир (Рональд Рейган Михаил Горбачёв даврида Москвага ташрифи пайтида “Мен шу жумладан, буюк Алишер Навоий заминадаман”, дея ђурурланади). Америка Марказий Осиё мамлакатлари, Россия, Хитой ва бу худудга туташ бошқа давлатлар билан муносабатларини мустаҳкам йўлга қўйишни Ўзбекистонсиз эплаб бўлмаслигини жуда яхши тушунади. Бундан ташқари, Америка Ўзбекистонсиз минтақада яхлит ҳавфсизлик тизимини яратиб бўлмаслигини яхши англайди. Ўтган вақт шуни кўрсатдики, Тошкентни “жазолаш” ҳеч қандай самара бермайди. Қолаверса, Ўзбекистон баъзи бир қўшни давлатларга ўхшаб ўз нуқтаи назарини осонликча ўзгартирмайди. Ўзбекистон Андижон масаласи билан бођлиқ ђарбнинг тазйиқига қарамасдан, минтақавий ва макроминтақавий сиёсатнинг марказида дадил турмоқда. ¹
Барча мамлакатлар учун уларга хос хусусият ва аломатларни ҳисобга олган ҳолда бирдек мос келадиган яккаю-ягона универсал демократия модели йўқ ва бўлиши мумкин ҳам эмас. Демократияни экспорт қилиш ва уни четдан туриб зўравонлик билан жорий қилишнинг ўзи айнан демократия табиатига зид нарса. ²
Масалан: БМТ инсон ҳуқуқлари бўйича олий комиссарининг Марказий Осиё бўйича минтақавий маслаҳатчиси Рейн Мюллерсон шундай дейди: “Ўзбекистон ҳам дунёнинг кўп давлатлари каби, демократия ва ижтимоий-сиёсий жараёнларни эркинлаштириш йўлини танлаган. Мамлакатингиз табиий равишда такомиллашиб борадиган ўз моделини яратмоқда. Бу – узоқ ва узлуксиз давом этадиган жараён. қарб мамлакатларининг демократия борасидаги кўп йиллик тажрибаси Ўзбекистон учун фойдали бўлиши мумкин, бироқ бу ерда қарб ҳам ўрганса арзугулик жиҳатлар бор. Демократия эркин дунёнинг янги қиёфаси айнан шундай ҳамкорликда яратилади”. Ёки “Шуни эътироф этиш керакки, - деб таъкидлайди Европа Парламенти ташқи ишлар қўмитаси раиси Э.Брок, - Ўзбекистон фуқаролик жамиятини шакллантириш, иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш ва одамлар онгида демократик қадриятларни мустаҳкамлаш йўлида дадил қадамлар ташламоқда”. Бундай фикрларни яна давом эттириш мумкин...
Хулоса ўрнида шуни айтиш керакки, биринчидан, Ўзбекистон мустақиллик йилларида дунёда демократик жамият қуриш назарияси ва амалиётини, демократиянинг миллий, маданий хусусиятларини, миллий моделлар мавжудлиги, демократиянинг универсал модели йўқлиги тўђрисидаги муҳим концептуал ђоялар, ёндошувлари ҳамда қатъий позицияси билан ҳам уни янада бойитди. Бу билан ўзига хос ва мос тараққиёт йўлидан бориш орқали унга янги-янги маъно-мазмун бахш этилмоқда. Бунинг эътироф этилганлиги шубҳасиз, муҳим. Иккинчидан, демократия ниқоби остида дунё яна “мафкуравий кураш” майдонига айлантирилмаслиги керак. Бундай уринишлар бугун ҳаётимизда, дунёда бўлаётган демократик ўзгаришларга тўђри келмайди. ¹
Демократияда ҳам бир томонлама ўз манфаатларини кўриш, “ўз сўзини”, “ђоясини” ўтказишга уринишлар бесамар ва фойдасиздир. Учинчидан XXI асрда онг-тафаккур бир томонлама мафкуравий ақидалардан, ақидапарастликдан халос бўлиши, янгиланиши, демократик ўзгаришларни ҳисобга олиши муҳим. Шунга ўрганиш, унга кўникиш, каландимоқлик фалсафасининг демократиядан йироқлиги, ўзгараётган қадриятларга мос эмаслигини айрим сиёсатдонлар ҳам, кучлар ҳам ҳисобга олиши, демократик яшаш маданиятига амал қилиши лозим. Тўртинчидан, бу кўҳна дунё кўп цивилизацияларни кўрган, унинг тақдирига ҳам гувоҳ. Зўравонлик асосига қурилган “империялар” нима учун яшаб қолмаганининг сабабини кўплар яхши билади. Демократиянинг ўзлари учун мақбул универсал моделини зўрлаб киритган билан ўша мамлакатлар кучли ёки демократияси мустаҳкам бўлиб қолмайди. Аксинча, зўравонлик ўзи билан бирга доим таназзул, инқироз ва ихтилофлар уруђини ҳам олиб юради. Бешинчидан, инсон эркинлиги, ҳақ-ҳуқуқлари ва манфаатларини эътироф этиш эса адолатдир. Унга таянмаган демократия зўравонлик ва ўз табиатига зид бўлиб қолади. Бу йўл билан демократиянинг универсал моделини асослашга ҳар қандай уриниш сохта ва ҳавфлидир. ²
Америкалик машҳур ёзувчи Марк Твен мамлакат ва қитъа бўйлаб, авж олган зўравонликларни кўриб: “Колумб Американи кашф этиб улуђ иш қилди, мабодо уни кўрмай ўтиб кетиб қолганда бунданда улуђроқ иш қилган бўлур эди. Чунчи, Европадан олтину бойликка ружу қўйган очкўз одамлар, калакесарлар, жиноятчилар, инсоний қиёфасини йўқотган олчоқлар Америкага келиб зулм-зўравонликни авж олдиришган. Улар меҳри-оқибат, дўстга садоқат, самимият нималигини билмайдиган, фақат ўз фойда манфаатидан ташқари бошқа нарсани кўролмайдиган одамлар эди. Ёзувчи, ҳатто XIX асрда ҳам давом этаётган ана шундай иллатларни кўриб, “Биз Америкаликлар янги миллатлар сифатида ана шундай одамлар авлодимиз” деган эди”. ³
2005 йил декабрда Владивостокда Россия, Хиндистон ва Хитой ташқи ишлар вазирлари – Сергей Лавров, Натвар Сингх ва Ли Чжаосининг тарихий учрашуви бўлиб ўтди. Россия ташқи сиёсат маҳкамасининг собиқ раҳбари Евгений Примаковнинг Москва – Пекин – Деҳли “стратегик учбурчаги”ни ташкил этиш тўђрисидаги ђояси ниҳоят амалга ошадиган бўлиб турибди. Ушбу алъянс назариётчиси режалаштирганидек, “учбурчак”нинг асосий вазифаларидан бири АҚШнинг дунёдаги якка ҳукмронлигига қарши туришдан иборат. Айрим кузатувчилар тузилажак янги иттифоқнинг мақсади гегемон давлатларнинг турли демократик ниқоблар остида ўз манфаатларини кўзловчи “рангли инқилоб”лар содир этилишига йўл қўймасликдан иборат эканлигига ишора қилмоқдалар. ¹
Андижондаги маъшум воқеалардан сўнг ўтган вақт ичида турли мамлакатларнинг оммавий ахборот воситалари ва сиёсатшуносликка ихтисослашган нашрларида хар хил уйдурмалар қаторида рўй берган фожеанинг илдизларини очишга уни амалга оширишдан манфаатдор бўлган кучларни топишга қаратилган холис мақолалар эълон қилинмоқда. Ушбу мақолалар учинчи томоннинг, яъни бетараф кишининг фикри сифатида, албатта, ўзбек ўқувчисини ҳам бефарқ қолдирмаслиги аниқ.
Шу муносабат билан қуйида Россиялик таниқли сиёсатшунос олима, Россия Федерациясининг ташқи сиёсати бўйича мутахассис, сиёсатшунослик фанлари номзоди Г.Майкова томонидан тайёрланган ҳамда шу йилнинг 16 август куни Росиянинг етакчи электрон нашрларидан бўлмиш “Кремль. орг” веб-сайтида эълон қилинган Андижон воқеаларидан кейин Марказий Осиёдаги геосиёсий жараёнларда юз берган ўзгаришлар, уларнинг сабаблари ва келтириб чиқариши мумкин бўлган оқибатларга бађишланган тадқиқотидан айрим қисмларини эътиборингизга ҳавола этмоқдамиз. Муаллиф таъкидлашича, АҚШ томонидан Марказий Осиёга бу қадар катта эътибор қаратилаётганлигининг асосий сабаби минтақанинг Россия ва Хитой каби йирик давлатлар билан яқин қўшнилиги, қолаверса, унинг бутун Евроосиё ҳамда глобал сиёсатга таъсир қилиш учун ўзига хос калит вазифасини бажариш билан белгиланади.
Муаллифнинг фикрича, АҚШ ўз мақсадларини амалга оширишда тактик восита сифатида фаол қўллаб-қувватлаб келаётган “рангли инқилоб”лар бир қарашда Шарқий Европа давлатларида, Украина ва Грузияда унинг ташкилотчиларига муваффақият келтирганидек кўринса-да, Қирђизистонда улар учун кутилган натижани бермади, Андижонда эса умуман чилпарчин бўлиб кетди. ²
Ушбу воқеалар нафақат Ўзбекистонда мавжуд бошқарув тизимининг мобиллиги ва турли ҳавфларга қарши тура олиш қобилиятини, балки кейинги вақтларда Ђарб разветкалари томонидан Марказий Осиёда қўлланилаётган инқилобий воситаларга самарали ва мос тарзда қарши тура олиш мумкинлигини бутун дунёга исботлаб берди. Майкова таъкидлашича, Андижон воқеаларидан кейин ўтган даврда АҚШ, Европа Иттифоқи, турли халқаро ташкилотлар томонидан бўлган уринишлар таҳлили шуни кўрсатдики, аслида Андижонда, илгарироқ Қирђизистоннниг жанубида бўлгани каби Фарђона водийсида аста-секин бутун Марказий Осиёнинг геосиёсий қиёфасини ўзгартириб юборишга қаратилган, минтақа давлатларида қонуний сайлаб қўйилган ҳокимиятни ађдариб ташлаш Ђарбнинг тўлиқ таъсиридан сиёсатчиларни олиб келишга уриниш бўлганини кўрсатади.
Майкованинг фикрича, Қирђизистон худудига ўтиб кетган 500 га яқин Ўзбекистон фуқароси масаласига ҳам айнан шу нуқтаи-назардан ёндашиш ягона тўђри йўлдир. Ђарб матбуоти уларни даб-дурустдан ўз юртини ташлаб кетишга мажбур бўлган “қочоқ”лар деб таърифлашга тушиб қолди. Маълумки, қўшни давлат худудига ноқонуний йўл билан ўтган бу фуқаролар атрофида БМТнинг қочоқлар масалалари бўйича бош комиссари (УВКБ) ва инсон ҳуқуқлари бўйича бош комиссари (УВКПЧ) бошқармалари, ЕХҲТнинг Демократия ва инсон ҳуқуқлари бюраси (БДПИЧ) Қирђизистоннинг бир қатор нодавлат, нотижорат ташкилотлари АҚШнинг махсус тузилмалари раҳнамолигида кенг қамровли ишларни ташкил қилиб, “қочоқ”ларга тегишли мақом бериш, уларни учинчи мамлакатларга кўчириш учун қаттиқ “тер тўкдилар”ки, бу ишлардан кўзланган асл мақсад яна бир бор “Ўзбекистонда демократик ўзгаришлар етарлича амалга оширилмаётир” деган фикрга бутун дунё жамоатчилигининг фикрини қаратиш эди. “Эътиборли томони шундаки – деб ёзади Г.Майкова, - БМТ ва ЕХҲТ, ђарб мамлакатларининг Хиомот Раймс Вотч, Интернейшнл Эмнисти, халқаро кризис гурухи каби кўплаб нодавлат ташкилотлари, шунингдек, АҚШ Давлат Департаменти ва бошқа ташкилотларнинг вакиллари тинимсиз равишда Қирђизистон жанубида кезиб, ушбу мамлакат хукуматидан “қочоқ”ларнинг Ўзбекистонга қайтишига йўл қўймасликни талаб қилишди, акс ҳолда, Қирђизистон Республикасига халқаро шартномаларни биргаликда айблар қўйилиб, тегишли чоралар кўрилиши мумкинлигини қайта-қайта уқтириб туришди”. “Қочоқ”лар Қирђизистондан олиб чиқиб кетилганидан кейин, Қирђизистоннинг бош прокурори А.Бекназаров БМТнинг қочоқлар бўйича бош комиссари бошқармаси томонидан ўз мамлакатига кучли босим бўлганлиги, кўп ҳаракатлар айнан шундай босим остида амалга оширилганлигини журналистлар олдида Андижонда халқаро текшириш ўтказиш талабини илгари сурувчи компанияни бошлаб юбордилар. Ваҳолангки, Англиялик таниқли сиёсатшунос Ширин Акинернинг воқеа содир бўлган жойнинг ўзига бориб бевосита ўтказган комплекс тахлиллари рўй берган хунрезликлар Ўзбекиситонда мавжуд конституцион тузумни ађдаришга қаратилган қуролли уринишдан бошқа нарса эмаслиги ва энг асосийси – бу нарсалардан турли халқаро ташкилотларда фаолият юритаётган ђарб давлатларининг тегишли идоралари вакиллари яхши хабардор бўлганлигини кўрсатади. Г.Майкова шу муносабат билан Ш.Акинернинг хулосаларини келтириб ўтади. Унга кўра, агар Ўзбекистон халқаро ташкилотларга Андижонда текширувлар ўтказишга рухсат берса, улар, воқеалар манзараси қандай кўринишидан қатъий назар, ўз хулосаларида:
Биринчидан, Ўзбекистонда демократик эркинликлар ва инсон ҳуқуқларининг бузилаётганлигини исботлашга уриниши;
Иккинчидан, ўз резолюцияларида Ўзбекистон хукумати турли “гуноҳ”ларда айбдор қилиб чиқиши;
Учинчидан, расмий Тошкент олдига Ўзбекистоннинг давлат мустақиллигини чеклашга олиб келувчи ультиматив талабларни қўйиши аниқ эди.
“Шуни айтиш керакки, - дейди Г.Майкова, - Ислом Каримов харизматик ва узоқни кўра оладиган сиёсатчи сифатида Вашингтоннниг тактик юришларини олдиндан кўра билди, ҳамда илгари Қирђизистонда рўй бергани каби ђарбнинг ниҳоятда кучли босими остида ўзини йўқотиб қўймайди”. ¹
Хусусан АҚШ амалда Афђонистонда тўлиқ тинчлик қарор топишидан манфаатдор эмас. Бугунги кунда Афђонистон билан Марказий Осиё давлатлари ўртасида иқтисодий, транспорт-коммуникацион ва бошқа соҳаларда тўлақонли ҳамда ўзаро манфаатли алоқаларнинг қарор топишига турли баҳоналар рўкач қилиниб, тўсиқлар қўйиб келинаётганлиги, Афђонистондаги этник ва этносиёсий соҳалардаги ички муаммолардан, хусусан, “этник ўзбеклар” масаласидан ўз тактик мақсадларида фойдаланишга уриниши, бунда Ўзбекистон давлатининг миллий манфаатларини ҳисобга олмаслик, турли экстремистик гурухлар масалан, “Ал қоида”, “Ўзбекистон Ислом ҳаракати”, «Толибон» ва бошқалар билан ўйнашиши, улардан Марказий Осиё минтақасида доимий барқарорликни вужудга келтиришда фойдаланишга уриниш айнан шундан далолат беради.
Иккинчидан, АҚШ томонидан Марказий Осиё давлатларида ўз мақсадларига жавоб берувчи йўналишда геосиёсий ўзгаришларни амалга ошириш режаси ҳаётга татбиқ қилинаётганлиги, шу мақсадда минтақа мамлакатларига, жумладан, Ўзбекистонга турли кўринишдаги “демократик” фондлар, нодавлат нотижорат ташкилотлар ва бошқа турдаги шубҳали тузилмалар киритилганлиги, улар имкониятларидан кейинчалик сиёсий тўнтаришларни амалга оширишда фойдаланиш режалари мавжудлиги сир бўлмай қолди.
Учинчидан, АҚШ махсус хизматлари томонидан МДҲ давлатларида бирин-кетин амалга оширилаётган "рангли инқилоб“лар гирдобига вақти келиб Ўзбекистон ҳам тортилиши мумкин эди. Андижонда рўй берган воқеалар эса бунинг аниқ исботи бўлди.
Қисқа қилиб айтганда, бугунги кунда АҚШ жаҳонда ўз гегемонлигидаги яккақутбли дунё моделини яратишга қаратилган, охир-оқибатда боши берк кўчага кириб қолиши мумкин бўлган стратегиясини амалга ошириш баробарида бошқа давлатлар билан ўзаро муносабатларда ўзгаларнинг миллий манфаатларини инобатга олмасдан сиёсат юритаётган бир вақтда Ўзбекистон раҳбариятининг ўз мамлакати худудидан Америкак ҳарбий контингенти чиқиб кетишини талаб қилишга мавжуд вазиятда тутилган энг тўђри йўл ва ягона тўђри қарордир.
Шу муносабат билан муаллиф Қирђизистон ҳукумати тутаётган позиция кўплаб саволлар келтириб чиқараётганига эътиборни қаратади. Масалан, нима учун Қирђизистон ҳукумати дастлаб ШҲТ мамлакатлари раҳбарлари кенгашида Марказий Осиё давлатлари худудидан АҚШ ҳарбий базаларининг олиб чиқиб кетиши билан бођлиқ қарорга имзо чекиб кейин ушбу фикридан қайтди ёки нега Ўзбекистон билан икки томонлама келишувлар ва Минск конвенциясига қарши бориб, Андижон воқеалари туфайли Қирђизистон худудида ноқонуний равишда ўтган Ўзбекистон фуқароларининг маҳфий равишда бошқа давлатга олиб чиқиб кетилишига йўл қўйиб берди. ²
АҚШ ҳарбий базасининг Қирђизистонда қолиши ва бошқа масалаларда унга нисбатан ўз мойиллигини билдириш эвазига катта моддий ва молиявий хайрия ёрдамлари ваъда қилинганлиги инобатга олинса, Қ.Боқиев ҳукумати фаолиятидаги бундай кескин бурилишлар моҳияти ўз-ўзидан аён бўлади дейди Г.Майкова. Муаллиф ўзининг юқорида келтирилган таҳлиллар асосида қуйидаги хулосаларга келади:

1. 
   АҚШнинг умуман Евроосиё ва Марказий Осиё давлатларига нисбатан олиб бораётган сиёсатида маълум бир инқирозий ҳолат юзага келганлиги сезилмоқда. Бу, энг аввало, ђарб дунёси ҳамда унинг раҳнамоси бўлмиш АҚШ илгари сураётган стратегик мақсадларнинг асл моҳияти эндиликда бошқалар учун сир бўлмай қолганлиги билан изоҳланади.
   
2. 
   Андижон воқеаларидан кейин “рангли инқилоб”лар технологиясининг барбод эканлиги амалда янги сифат даражасидаги геосиёсатнинг бошланаётганлиги, яъни “демократия интервенция” сиёсатига қарши туриш мақсадида бир қатор давлатларнинг ягона фронтга бирлашишига интилаётганлигидан далолат беради.
   
3. 
   Бундан кейин Марказий Осиё минтақавий сиёсатида Россия – Ўзбекистон – Хитой ҳамкорлиги доминантаси ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади.
   

Муболађасиз айтиш мумкинки, АҚШнинг ХХ аср охирида ва ХХI аср бошларидаги ташқи сиёсати кўплаб давлатлар ва халқаро экспертларнинг ташвишли мулоҳазаларига сабаб бўлмоқда. Бу сиёсат, дунёда гегемонлик қилиш, назоратчилик ролини бажариш, демократия “улашиш” ниқоби остидаги бошқа давлатларнинг ички ишларига аралашиши ва ҳатто, БМТ қарорларини менсимаслик каби кўринишларда намоён бўлаётганлигини таниқли сиёсатшунос олимлар ҳам эътироф этмоқдаларки, бу шамол бўлмаса, дарахт шохи қимирламайди, деган халқ мақолини эслатади. Сабаблари нимада? Энг аввало, бу зўрлик ва зўравонликка, ёлђон ва бўҳтонларга, фитна ва хиёнатга, мунофиқлик ва манфаатпарастликка қўл бериш, ҳар қандай ҳатти-ҳаракатларни инқирозли якунидан далолат беради, деганидир. Имконияти чегараланган мамлакатлар ва халқларга нисбатан зўравонлик кўзи билан қараш, ўзбекона лутф билан айтганда босар-тусарини билмай қолиш – назардан қолишга олиб келадиган энг яқин йўлдир.
Кейинги пайтда АҚШ раҳбариятиинг ҳатти-ҳаракатларини ана шундай баҳолаш мумкин. Хусусан, таниқли сиёсатшунос, АҚШнинг собиқ президенти Жимми Картер хукуматида ҳавфсизлик масалалари бўйича маслаҳатчи вазифасида ишлаган Збигнев Бжезинскийнинг “Лос-Анжелес Таймс” газетасида эълон қилинган “Америка ҳалокатга юз тутмоқда” номли мақоласида ҳам ана шундай хулосаларга урђу берилади. Ниҳоятда чуқур таҳлиллардан иборат мазкур мақола дунёнинг деярли барча мамлакатларидаги кўзга кўринган нашрларда эълон қилингани ҳам АҚШ ҳукумати йўл қўяётган хатолар қанчалар қалтис эканлигидан ташқари бу хатоларнинг дунё тараққиёти билан чамбарчас бођлиқлигидан ҳам далолат беради.
Маълумки, кўплаб асарлари хусусан, “Буюк шахмат доскаси” номли асари билан ном қозонган Бжензинский Ўзбекистоннинг Марказий Осиёда тутган ўрнига жуда катта баҳо берган йирик сиёсатшунослардан биридир.
Бундан 60 йил муқаддам, деб ёзади муаллиф, - британиялик машхур тарихчи Арнольд Тойнби “Тарихни ўрганиш” асарида ҳар қандай империянинг қулашига давлат раҳбарларининг ҳалокатга олиб борувчи ҳатти-ҳаракатлари сабаб бўлган, дея хулосага келганди, Жорж Буш фаолиятининг тарихий якуни ва Америка келажагига нисбатан чиқарилган ҳукм қанчалар аччиқ бўлмасин, дунёни “Буюк ларзага” солган 2001 йил 11 сентябрдаги террорчилик ҳужумларидан кейин ана шундай баҳога лойиқ.¹
Сўнгги тўрт йил мабойнида Буш командаси жиддий бўлсада, аммо назорат қилиб бўладиган минтақавий хусусиятга эга таҳдидни ҳалокатли халқаро можарога айлантириб, Американинг халқаро майдондаги кафолатланган етакчилигини ҳавфли тарзда издан чиқарди, ўзининг хаддан ташқари кучли қудрати ва бойлиги туфайли Америка яна маълум вақт димођдор ва тарихий тажрибаларга таянмаган сиёсатини юритиши мумкин, албатта. Бирок айни ҳолат унинг яккаланиб қолишига мамлакат худудида қўпорувчилар кўламининг кучайишига халқаро нуфузииннг барбод бўлишига олиб келиши мумкин, дейди Збигнев Бжезинский. Таёқ билан “ари уяси”ни тœзитиб қўйиб, мен ўз танлаган йўлимдан қайтмайман дейиш давлат раҳбарииннг ўта ноқобиллигига мисол бўла олади. Ўз мақоласи якунида З.Бжезинский Американинг бундай боши берк кучадан чиқиш йўлларини ҳам кўрсатиб беради. Сиёсатчининг таъкидлашича, бунинг учун президент мўътадил ва ақлли ташаббус – конгрессдаги демократик фракция етакчиларини ҳавотирли бир вазиятда “икки партияли” ташки сиёсат йуналишини ишлаб чиқиш жараёнига жалб эта олиш таклифи билан чиқиши керак.
Дарҳақиқат, Бжезинский таъкидлаганидек, империявий сиёсат ўзидан бошқаларни менсимаслик одатлари ођир оқибатларга олиб келадиган тарихий ҳақиқатдир. Шумер ва Аккад, Бобил, Миср, Юнонистон ва Рим империялари тақдири янги тарихдаги Напалеон ва Гитлер юришлари, коммунистик блок ва собик иттифоқнинг қулаши бунга ёркин мисол бўла олади. Америка демократиясининг асосчиларидан бири Томас Жефферсон ўз даврида: “Ҳеч бир мамлакат жаҳон афкор оммасини чинакам ҳурмат қилмасдан туриб, ўз муаммоларини еча олмайди” деган эди. Бугунги кун учун ҳам ибратли бўлган хулоса бу: Бжезинский хулосалари “ақлга ишора” деган иборани англатади бизга. Чунки биз юкоридаги фикр-мулоҳазаларни юракка яқин олаётганимизнинг боиси бор. Андижон воқеалари бизга ким дўсту ким душман ўзи, деган ҳақли саволга ҳақли жавоб қайтаришимиз лозимлигини кўрсатди. ²