Germaniyadagi tarixiy maktab g’oyalarining o’ziga xos xususiyatlari reja

4. Yangi tarixiy maktab va "ijtimoiy yo`nalish"

XIX-asrning ikkinchi yarmida ham Germaniyada iqtisodiyot fani tarixiy usul asosida rivojlanmoqda edi. Nemis iqtisodchilari bundan avvalgi davrda iqtisodiy adabiyotda vujudga kelgan an'analarni davom ettirib, kuchaytirdilar. Ular Germaniya ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining o`ziga xosligini aks ettirib, feodalizm sarqitlarining uzoq vaqtdan beri saqlanib kelayotganligini keskin tanqid qildilar. Shu davr Germaniya iqtisodiy tadqiqotlarida Yangi tarixiy maktab yetakchi o`rinlardan birini egallar edi. Ushbu maktabning yetakchi olimlari, Gustav Shmoller (1838-1917) bo`lsa, Lun Brentano (1844-1931), Verner Zombart (1863-1941), Maks Veber (1864-1921) o`zlarining ijtimoiy yo`nalishlari bilan "Yangi tarixiy maktab" ning ilmiy ishlarini davom ettirdilar edilar.

G.Shmoller

Berlin universiteti professori Gustav Shmoller o`zining "Xalq xo`jaligi to`g`risidagi umumiy ma'lumot asoslari" (1900-1904) nomli asosiy iqtisodiy asarida tarixiy maktabning asosiy vakillari V.Rosher va B.Gil'debrandning asosiy qoidalari va usullarini yanada rivojlantirdi. Bu iqtisodiy amaliyotdan uch xil faoliyat turini: xususiy xo`jalik, davlat xo`jaligi va diniy xo`jalikni alohida ajratib ko`rsatadi. Birinchisida xususiy manfaat, ikkinchisida jamiyat, ijtimoiy manfaat va uchinchisida xayr-ehson asosiy deb belgilanadi. Umuman, G.Shmollerning qarashlariga davlatning belgilovchilik, yetakchilik rolini ko`rsatish xosdir. G.Shmoller marksizmga qarshi kurashib, ijtimoiy va sinfiy muammolarni siyosiy iqtisoddan chiqarib tashlab, uni xalq xo`jaligi tarixi faniga aylantirishga urindi. U faktlarni va statistika manbalarini o`rganish, xalq xo`jaligidagi xodisalarni bayon etib berishni siyosiy iqtisodning bosh vazifasi deb hisoblaydi.

G.Shmoller umuman xalq xo`jaligi o`zgarishsiz qolaveradi. degan fikrga asoslanib, uning ayrim bo`g`inlarida juz'iy o`zgarishlar bo`lishi haqidagina gapirish mumkin, deb hisoblaydi. Tadqiqotlarning qat'iyan rad etilayotgan abstrakt usuliga qarama-qarshi qo`yilgan empirizm (nazariy mashg`ulotlardan ko`ra amaliy faoliyatga ko`proq moyillik) olim va uning izdoshlariga xos xususiyat edi.
G.Shmoller iqtisodiyotda odob-huquq omilini belgilovchi omil deb hisoblab, har bir xalqning hayot tarzi odob qoidalarida, xo`jalik huquqida o`zining asosiy ifodasini topadi, deb ta'kidlaydi. Yangi tarixiy maktab iqtisodchilari xo`jalik turmushida burjua-pomeshchik davlati hal qiluvchi rol o`ynaydi deb bilar edilar. Ular Germaniyada kuchli milliy davlat tashkil etilishi tarafdori edilar.
Yangi tarixiy maktabning namoyandalari "Sinfiy inoqlik" g`oyalarini ishlab chiqib, targ`ib qildilar. G.Shmoller tomonidan tuzilgan "Ijtimoiy siyosat uyushmasi"nng faoliyati shu maqsadga xizmat qilar edi. Uning yetakchi nazariyotchilari universitet professorlari bo`lib, ularning dasturlari "kafedr-sotsializm" (kafedradagi sotsializm) deb atalar edi. Ushbu dasturdagi boshlang`ich ta'limni majburiy kiritish, bolalar, o`smirlar va ayollar mehnatini davlat tomonidan tartibga solish, ishchilarni kasallik va baxtsiz xodisalardan sug`urta qilish, qarilik va mehnat layoqatlarini yo`qotgan chog`ida nafaqa to`lash kabi islohotchilik g`oyalari sotsial-demokratlar orasida ham keng yoyildi.
Germaniyada Luno Brentano ham asosiy nazariyotchilardan hisoblanib, "Yangi tarixiy maktab" ning liberal qanotiga boshchilik qildi. O`zining "Klassik siyosiy iqtisod" (1888y.), "Tarixda ahloq-odob va xalq xo`jaligi"(1894y.) nomli asosiy asarlari bilan iqtisodiy fan taraqqiyotiga katta xissa qo`shdi. L.Brentano G.Shmoller kabi iqtisodiyotda ahloq va huquq omillari belgilovchi rol o`ynaydi deb hisoblab ishlab chiqarish va uning tabiiy va ijtimoiy jihatlariga e'tibor bermaydi. U ayriboshlash konsepsiyasining tarafdori bo`lib realizitsiya va ayriboshlash sharoitlarining o`zgarishi xo`jalik turmushida va ishlab chiqarish shakllarida belgilovchi ahamiyatga ega bo`ladi deb hisoblaydi.
L.Brentano liberal kapitalistlarning manfaatlarini ifoda-lab, nemis ishchilar sifining inqilobiy-siyosiy chiqishlariga qarshi edi. U o`zining liberal "ijtimoiy inoqlik" deb nomlangan islohotlar dasturida ingliz tredyunionlari (kasaba uyushmalari) tajribalaridan keng foydalanishni taklif qiladi. Jumladan, kasaba uyushmalari fabrika qonunlari yordamida ishchilar o`rtaga tashlagan talablarni qondirishda foydalanish bilan birga uy joy qurilishi va matlubot kooperatsiyalarida ham turli masalalarni hal etishda keng foydalanishlari zarur deb hisoblaydi.
L.Brentano ham davlat sotsializmi g`oyalarini o`z holicha talqin qilib toboro keng tus olayotgan ishchilar harakatlarini ma'lum darajada jilovlashga harakat qilar edi.
Lekin Brentano timsolida Yangi tarixiy maktab o`zining yuksak cho`qqilariga ham hali yetgani yo`q edi. Uning ijtimoiy to`qnashuvlarning oldini olishga qaratilgan "sinfiy inoqlik" nazariyasi islohotchilik oqimidagi ijtimoiy maktablar, institutsionalizm yo`nalishi uchun aosiy manba rolini o`ynadi, xolos.
G.Shmollerning shogirdi Verner Zombart ham Yangi tarixiy maktabning asosiy vakillaridan edi. Berlin universitetining professori Zombart o`zining K.Marksga yaqinligini ko`rsatish maqsadida "Hozirgi zamon kapitalizmi" kitobida "Meni Shmollerdan K.Marks ajratib turadi", deb yozgan edi. U K.Marksning olimligini uning revolutsionligidan ajratishga urinib, marksizm asoschisi ta'limotidagi mana shu ikki negizning bir-biriga zidligi to`g`risidagi fikrni ko`tarib chiqdi. Shuningdek, markscha siyosiy iqtisodning iqtisodiy kategoriyalarini haqiqiy mazmundan mahrum etib, o`z holicha ta'rifladi. Chunonchi, qiymatning mehnat nazariyasi "ishning g`oyasi" deb e'lon qilindi va fikran mantiqiy bir ishdan iborat deb ko`rsatildi. Zombart ishlab chiqarishning uch omili xususidagi nazariyaning tarafdori bo`lib (kapital, mehnat, yer), antagonistik ziddiyatlar va iqtisodiy inqirozlarning muqarrarligini inkor etdi. U o`z asarida ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar to`g`risidagi ta'limotni va ayniqsa proletariat diktaturasi nazariyasini inkor qildi. Marksizm nazariyasiga Zombart sotsial pluralizm (lotincha pluralis - ko`pfikrlilik) deb atalgan konsepsiyani qarama-qarshi qo`ydi. U jamiyatning taraqqiyoti sotsializm sari borayotgani yo`q, balki xo`jalikning ko`pgina eski va yangi shakllarini o`z ichiga oladigan murakkab iqtisodiy sistema sari boryapti, deb ko`rsatdi. So-sial pluralizm konsepsiyasi Zombartning fikricha, jamiyat haqiqiy taraqqiyotga mos ravishda kapitalizm hayotining mustahkamligi va uzoq davom etishini isbotlashi kerak edi.
Zombartning iqtisodiy qarashlari bora-bora reaksion tus olib ketdi. I Jahon urushi yillarida u ochiqdan-ochiq militarizm va shovinizm tomonidan turib, Germaniya imperializmining mafkurachisiga aylandi. Uning asarlari esa nemis fashizmi mafkurasining shakllanishiga ko`maklashdi. Ayniqsa, "Nemis sotsializmi" (1934) kitobida Zombart gitlerizmni oshkora maktab yozdi, fashizmning inson zotiga nafratdan iborat doktrinasi barcha bandlari bilan birdam ekanligini bildirdi. Uning fashizmga yaqinligi Yangi tarixiy maktab vakillari orasida yagona jiddiy kamchilik edi.
Maks Veber har tomonlama ma'lumotli va ko`pqirrali olim edi. U falsafa, tarix, sotsiologiya va iqtisodiyot fanlarining rivojiga katta hissa qo`shdi. Uning ijodida tarixiy maktab o`zining eng yuqori pog`onasiga ko`tarildi. M.Veber hammadan ko`proq darajada noto`g`ri fikrga asoslangan millatchilik va bir taraflama "tarixiy usul"dan ozoddir. Uning ijodida hech qanday qiyinchiliksiz xalqlarning iqtisodiy hayotining rivojlanish ykllaridagi qiyinchiliklarni yengib, milliy xususiyatlar va an'analar orqali konkret tarixiy sharoitlar, milliy xarakterlar va ularning madaniyati qandaydir umumiy qonun asosida belgilanadi, degan fikrni ko`rish mumkin. O`zining dastlabki asarlarida M.Veber tarixiy fanlarga faqat bayonchilik yetarli emasligini ko`rsatdi. U yuksak benuqson tiplar konsepsiyasini ilgari surdi. Yuksak va benuqson tip - bu o`z mohiyatiga ko`ra olim shakllantirgan konkret faktlar va u yoki bu xalqning tarixiy rivojlanish jarayonlarini tushuntirib berishi uchun tuzadigan muayan sxemasidir. M.Veberning XV-XVI asrlarda Yevropaning xo`jalik burilishiga deformatsiyaning ta'siri sohasidagi izlanishlari fanda juda katta iz qoldirdi. Bu izlanishlarning markazida "Protestant etikasi va kapitalizm ruhi" asari turadi. Ma'lum ma'noda Veber Zombart amalga oshira olmagan ishni, ya'ni fundamental tarixiy-iqticodiy asarini yaratdi. Bu kitob sayohatchining kelajak haqidagi yozuvlari emas, balki kosmosdan turib kuzatishi edi.


XULOSA

F.List va tarixiy maktab namoyandalari o`z asarlari va uslubiyatlari bilan Germaniyada iqtisod fanining rivojlanishiga katta hissa qo`shdilar. List asarlarining betakrorligi va ilmiy ahamiyati xo`jalik siyosiy muammolarini chuqur tahlil qilishda hamda kam rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish qiyinchiliklarini oldindan ko`rsatib berishda o`z o`rnini topadi. F.Listning traktati to`rtta asosiy kitobdan iborat bo`lib, "Tarix", "Nazariya", "Sistemalar" va "Siyosat" deb nomlanadi. Birinchi kitobda u Yevropa xalqlarining iqtisodiy tarixini o`rganib, zarur xulosalar chiqaradi. Ikkinchi kitob olimning iqtisodiy qarashlarining nazariy asoslarini ko`rsatib beradi. Uchinchi kitobda List siyosiy iqtisodning bir nechta sistemalarini ko`rib chiqadi. Jumladan, merkantilistlar, fiziokratlar sistemalari bilan bir qatorda sanoat sistemasi mavjudligini ko`rsatib o`tadi.

F.List xo`jalik rivojlanishini, ya'ni taraqqiyotining turli bosqichlarini ko`rsatar ekan, umumiy qonuniyatlarni e'tibordan chetda qoldiradi. Lekin u o`z qarashlarini tarixiy-geografik, milliy sharoitlardan kelib chiqqan va hamma uchun umumiy bo`lgan holatlarni tasdiqlovchi manbalarni aniq ko`rsatib o`tdi. Shuningdek, milliy sanoat, millatning sanoat tarbiyasi va ayniqsa tashqi savdo taraqqiyoti muammolari keng ilmiy tahlil qilindi.
F.List tomonidan bir davrning o`zida turli mamlakatlar teng rivojlanishi mumkin emasligining ilmiy asoslanishi katta ahamiyatga ega bo`ldi.
Tarixiy maktab olimlari iqtisodiy fan rivoji yo`lida ko`p ishlarni amalga oshirdilar. Ular o`z asarlarida tarixiy va statistika manbalarini keng qo`llagan bo`lsalar-da, ayrim hollarda yuzaki bayonchilikni ham uchratishimiz mumkindir. Lekin shuni aytish zarurki, B.Gil'debrandning "Hozirgi zamon va kelajakning siyosiy iqtisodi" va K.Knisning "Tarixiy usul nuqtayi nazaridan siyosiy iqtisod" nomli kitoblari nashr qilinishi iqtisodiy ta'limotlar tarixida tarixiy maktab o`rnini mustahkam belgilab berdi.
Ushbu maktabning "tarixiy" usuliga xos xususiyatlarni V.Rosher quyidagicha belgilaydi:
1. Xalqlar iqtisodiy masala deganda nimani tushunadi? Ular iqtisodiy sohada nimalarga erishganliklarini amalda ko`rsatish;
2. Faqat zamonaviy iqtisodiy munosabatlarni kuzatish bilan cheklanmaslik;
3. Barcha xalqlarga xos iqtisodiy xodisa va harakatlarni taqqoslab tanqid qilish. Bu sohada ayniqsa qadimgi xalqlarga e'tibor berish;
4. Iqtisodiy muassasalarni maqtamaslik va haqorat qilmaslik, chunki ulardan ayrimlarigina barcha xalqlar uchun foydali yoki zararlidir.
Shunday qilib, tarixiy maktab vakillari tarixiy rivojlanish, evolutsiya va bosqichlar ketma-ketligini e'tirof etib, iqtisodiy qonunlarni e'tibordan chetda qoldirdilar.
Tarixiy maktab faoliyati barcha kamchiliklardan qat'i nazar katta e'tiborga loyiq bo`ldi. Bu maktabning o`ziga xos usulini nemis iqtisodchilarining keyingi avlodi o`z ijodi bilan davom ettirdi.
XIX asrning 70-yillarida iqtisodiy ta'limotlar tarixi fanida bir nechta nazariy maktablar vujudga keldiki, ular o`z maqsad, vazifalari va uslubiyatlari bilan o`zaro farq qilar edilar. Germaniyadagi yangi tarixiy maktab ham xuddi ana shunday ya'ni yangi yo`nalishni ilmiy asoslashga harakat qilgan va klassik nazariyotchilarni ayovsiz tanqid qilgan nazariy maktablardan biri edi. Ushbu maktab iqtisodchilari klassiklar fikricha qarshi iqtisodiy qonunlarning nisbiy ekanligi, tarixiylik nuqtayi nazaridan vaqtincha ekanligini hamda itimoiy va tabiiy faktorlargi mos ravihda shartli ekanligini ko`rsatib berdilar. Shuningdek klassiklarning "iqtisodiy inson" g`oyalari ham tanqid qilinib, undagi insonlarning xo`jalik faoliyati - xulqiga xos kechinmalari (ijtimoiy manfaat, oilaviy g`amxo`rlik, mehribonlik, burchni his etish, urf-odatlar va boshqalar) e'tibordan chetda qolmaganligini alohida ta'kidladilar. Va nihoyat, ular klassik maktabga xos bo`lgan abstraksiya va deduksiya uslublaridan keng foydalanish o`z navbatida ilmiy kuzatish va induksiya uslublaridan yetarli foydalanmaslikka asosiy sabab ekanligini ko`rsatib berdilar. haqiqatan ham, yangi tarixiy maktab olimlari qo`llagan va iqtisodiyot fanidagi yangicha tarixiy usullar ushbu maktab erishgan ijobiy yutug`larga asosiy sababchi edi. Chunki bir qancha marotaba nashrdan chiqqan fundamental tarixiy-iqtisodiy monografiyalar na faqat oddiy ilmiy ishlar sifatida, balki bu izlanishlar natijasi, qator ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etishda o`z o`rnini topdi.
Shu o`rinda taniqli iqtisodchi olim Ya.S.Yadgarovning yozishicha, tarixiy maktab xo`jalik hayoti evolutsiyasini ilmiy o`rgangan yangi tarixiy maktabning o`tmishdoshi bo`lgan bo`lsa, o`z navbatida bu maktab hozirgi zamon iqtisodiyot fanidagi institutsional yo`nalish ya'ni amerika ijtimoiy-institutsional maktablari shakllanishiga ijobiy ta'sir ko`rsatgan edi (Ядгоров А.С история экономических учений. М., 1999,с.149).