Germaniyadagi tarixiy maktab Reja: Germaniyadagi tarixiy maktab haqida

3. FRANЦIYaDAG’I NAMOYoNDALARNING’ G’’OYaLARI
Franstiyadag’i shu davrdag’i iqtisodiy G’’oyalarning’ rivoji Jan Batist Sey (1767-1832) nomi bilan boG’’liq. Bo’lajak olim Lionda savdog’ar oilasida tuG’’ildi va keyinchalik yirik fabrikantg’a aylandi. U yaxshi ta’lim oldi, ammo savdo soҳasida ancha erta ҳizmat qila boshladi. U inqilobni qo’lladi. Napoleon Bonapart xukumatida moliya soҳasida ishladi. Uning’ birinchi asari «Siyosiy iqtisod risolasi» 1803 yilda chiqdi va ҳayoti davomida besh marta qayta nashr qilindi, qayta ishlandi va uning’ bosh asari sifatida qoldi. 1817 yilda «Siyosiy iqtisod katexizisi» (Katexizis - g’rekcha «nasiҳat», «qo’llanma» mazmunig’a eg’a), 1828-30 yillarda olti tomlik «Siyosiy iqtisod kursi» kitobi ҳam chop etildi. Bu kitoblarda u sanoat burjuaziyasi tarafdori, merkantilizm dushmani va iqtisodiy liberalizmni qo’llab-quvvatlovchi olim sifatida ma’lumdir.
Sey Smit ta’limotini tarG’’ib etish va sistematik izoҳlash baҳonasida uning’ ilmiy jiҳatdan ancha bo’sh G’’oyalarini rivojlantirdi va tartibg’a soldi. D.Rikardo bu olimning’ ilmiy merosig’a yuqori baҳo berdi va uning’, ya’ni «Sey qonuni» ni tan olg’an.
Olimning’ tadiqot predmeti sifatida avvalo jamiyatning’ moddiy farovonlik problematikasi qaraladi, boylikning’ manbai esa millatning’ iqtisodiy potenstialig’a boG’’liqdir.
Tadqiqot uslubida esa aniq fanlar (mas.,fizika) tajribasidan foydalanish kerak deydi. Metodolog’ik jiҳatdan bu universal va ҳal qiluvchi aҳamiyatg’a eg’a bo’lg’an qonun, kateg’oriya va nazariyalar tan olshni zarur – deg’anidir. Taniqli iqtisodchi J. K.G’elbreyt fikricha, «Sey qonuni»ni tan olish yoki olmaslik XX asrning’ 30-yillarig’acha iqtisodchilarni aҳmoqlardan ajratish belg’isi sifatida qaralg’an. Bu qonunda bozor iqtisodiyoti sharoitida jamiyat sinflari manfaatlarining’ uyg’unlig’i (g’armoniyasi) asosiydir. Lekin uning’ fikrlarida o’ta soddalik va yuzakilik alomatlari ko’pdir.
Sey siyosiy iqtisodni uch qismg’a bo’ladi: ishlab chiqarish, taqsimot va iste’mol. Bu klassifikastiya takror ishlab chiqarish jarayoni unsurlari o’rtasidag’i yuzaki boG’’lanishni aks ettiradi. Taqsimot va iste’molning’ iqtisodiyot fanining’ mustaqil bo’laklari sifatida ajratilishi va ularning’ mustaqil soҳa sifatida ishlab chiqarish bilan yonma-yon qo’yilishi ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni unsurlari o’rtasidag’i ҳaqiqiy aloqalar buzib ko’rsatiladi, chunki ma’lum tipdag’i ishlab chiqarish munosabatlari doim taqsimot va iste’molning’ ma’lum tarkibini vujudg’a keltiradi.
U ҳayoti davomida siyosiy iqtisod masalalarini imkoni boricha sodda va aniq izoҳlashg’a intildi. Birinchilardan bo’lib ishlab chiqarish omillari: meҳnat, kapital va erning’ maҳsulot qiymatini ҳosil qilishda teng’ ishtirokini aniq ifodaladi (bu fikr yuqorida eslab o’tilg’an). Ҳozirg’i davr olimlari kapitalizmning’ (bozor) tizimini shu uch omil bilan boG’’laydilar.
XIX asrning’ boshlarida shu uch omilg’a asoslang’an G’’oyalar rivoj topdi. Meҳnat - ish ҳaqi, kapital - foyda, er - renta: shu uch o’zaro boG’’liq (uch birlik) formula Sey ta’limotida muҳim o’rinni eg’allaydi. Uning’ qiymat va daromadlar to’G’’risidag’i ta’limoti o’zig’a xos ravishda xal etildi. Klassik maktabdan farqli ravishda tovar qiymati uni ishlab chiqarishg’a sarflang’an meҳnat bilan emas, uning’ foydalilig’i bilan aniqlanadi, shunday qilib «Foydalilik nazariyasi»g’a asos solindi.
Qiymatni foydalilik bilan almashtirish oqibatida daromadlar masalasi ҳam shu asosda echib beriladi. Ishlab chiqarishda uch omil ishtirok etadi (meҳnat, kapital, er) va ularning’ ҳar biri qiymatni ҳosil qilishda ma’lum xizmatni amalg’a oshiradi. Uch omil uch xil daromadni yuzag’a keltiradi. Bunday tushuntirish niҳoyatda sodda va yuzaki ҳisoblanadi. Chunki unda ishlab chiqarish omillari to’la ҳuquqli ҳamkorlik asosida uyG’’un - g’armonik ҳarakat qiladi, xech qanday ekspluatastiya tan olinmaydi. Seyning’ izchil izdoshi Frederik Bastianing’ bosh asari ҳam «Iqtisodiy g’armoniyalar» deb atalishi bejiz emas.
Seyning’ daromadlar nazariyasida foydaning’ izoҳlanishi diqqatg’a sazovordir. «Meҳnat» omili ishchilar uchun ish ҳaqini «kapital» omili soҳib uchun foydani «er» omili esa er eg’asi uchun renta daromadlarini yuzag’a keltiradi Biz bilamizki, foyda suda foizi va tadbirkorlik daromadidan iborat, uning’ birinchisi kapital eg’asi sifatida kapitalist tomonidan (kapital yaratadi), ikkinchisi korxona boshliG’’i sifatida kapitalist tomonidan o’zlashtiriladi. Seyning’ fikricha tadbirkorlik foydasini yollanma boshqaruvchi ҳam olishi mumkin bo’lg’an ish ҳaqi turig’ina emas. Bu maxsus va muҳim jamoat funkstiyasini bajarg’anlik, ya’ni moҳiyat - e’tiborig’a ko’ra ishlab chiqarish omillarini rastional birlashtirg’anlig’i uchun beriladig’an mukofotdir. Shunday qilib, tadbirkor va ishchi o’rtasidag’i farq ish ҳaqi darajasida deb ko’rsatiladi. Tadbirkor, ishbilarmon maoshining’ yuqori bo’lishi esa ularning’ yuqori vazifalari, talanti, faoliyati, tartib va boshqarish ruxi tufaylidir.
Takror ishlab chiqarish nazariyasi Seyning’ eng’ muҳim kashfiyotlaridan biri «Sey qonuni», «bozorlar qonuni» yoki «sotish nazariyasi» ҳisoblanadi. Fiziokratlar merkantilizmni tanqid qilg’anda shu G’’oyadan foydalang’anlar. Unda shunday fikr keltiriladi: «ҳar bir odam bir vaqtning’ o’zida ҳam sotib oluvchi, ҳam sotuvchidir». Kenening’ fikricha, ҳamma sotib oling’an narsa sotilg’an, barcha sotilg’an narsa sotib oling’an («Iqtisodiy jadval»g’a e’tibor bering’) bo’ladi. Seyg’a asoslanib J.M.Keyns esa «taklif shung’a mos talabni yaratadi», deg’an fikrni ilg’ari suradi. Bu fikr Sey G’’oyasini chillaka chiqarish uchun o’ylab topilg’an, chunki u yoki bu tovar aloҳida-aloҳida ortiqcha ishlab chiqarishi mumkin, vaҳolanki barcha tovarlar oshiqcha ishlab chiqarishi mumkin emasdir.
Keyns fikricha, Sey qonunini tan oluvchi barcha mualliflar klassik deb atalishi mumkin ekan. Bundan kapitalistik jamiyatning’ takror ishlab chiqarishida «g’armoniya» mavjudlig’i va oqibatda umumiy ortiqcha ishlab chiqarish inqirozlari bo’lmaslig’i isbotlanadi, ya’ni taklif avtomatik ravishda talabni vujudg’a keltiradi. Bu qonun Maltusning’ «Nufus qonuni»ni eslatadi (keyinroq ko’rib chiqiladi). Ag’ar barter (maҳsulotni maҳsulotg’a almashuv – T-T) iqtisodiyoti ko’zda tutilsa, bunda pul faqat ҳisob birlig’i bo’ladi, ung’a umumiy talab barcha pulg’a almashtirilishi kerak bo’lg’an tovarlar qiymmatig’a teng’ bo’ladi, bunda esa ҳaqiqatan ortiqcha ishlab chiqarish amalda mumkin bo’lmay qoladi
Seyning’ «bozorlar nazariyasi» ko’p munozaralarg’a sabab bo’ldi, ҳaqiqatdan ҳam ibtidoiy davrda almashuv natural ҳolda olib borilg’an, ya’ni maҳsulot boshqa maҳsulotg’a ma’lum nisbatda almashtirilg’an, unda ҳarid qilish va sotish jarayonlari albatta mos kelg’an. Ammo eng’ oddiy tovar muomalasida yoki xarid qilish sotishg’a ҳamoxang’ bo’lishi shart bo’lmay qoldi, tovarni sotg’an odam darҳol boshqa tovar xarid qilmaslig’i ҳam mumkin bo’lib qoldi. Sotish va xarid qilish vaqt va makon jiҳatdan ajralib turadi, shu tufayli inqirozlarg’a abstrakt imkoniyat tuG’’iladi. Kapitalizm davrida bu imkoniyat ҳaqiqatg’a aylanib qoldi. Dastlabki kuchli iqtisodiy krizis 1825 yilda ro’y berdi va doim ma’lum qonuniyatlar asosida takrorlanib turibdi.
Uz davrida Sismondi, Maltus va J.Mill bu qonun to’G’’risida o’z fikr-muloҳazalarini bildirdilar. Bunda kapitalistik xo’jalikda tovarlarning’ baҳosi xo’jalik konuyunkturasig’a mos ravishda absolyut moslashuv va darxol reakstiya qilish xususiyatig’a eg’a deb ҳisoblanadi.
Ҳozirg’i davrda ҳam bu masala bo’yicha iqtisodchilar o’rtasida neoklassik yo’nalish bilan keynschilik tarafdorlari orasida munozara davom etmoqda (bu ҳaqda quyida g’apiriladi)
XIX asrning’ 40-50 yillarida franstuz va xalqaro ishbilarmonlar orasida F. Bastianing’ (1801-1850) nomi va uning’ iqtisodiy qarashlari keng’ ommalashdi. U boy franstuz ishbilarmoni oilasida tuG’’ildi. Bastiya 40-yillari bir qancha pamfletlar chiqarib, ularda erkin savdo foydasig’a protekstionizmni inkor etuvchi, vino ishlab chiqaruvchilar manfaatini ҳimoya qiluvchi, sostialistik G’’oyalarg’a qarshi bo’lg’an qarashlarni faol tarG’’ib etdi. Bu pamfletlar G’’oyasi mazmun jiҳatdan orig’inal bo’lmasa-da, yorqin yozilish shakli bilan ajralib turadi.
F.Bastianing’ eng’ asosiy G’’oyasi jamiyatdag’i ijtimoiy antag’onizmning’ mavjudlig’ini inkor etishdir. Uning’cha, usha davrdag’i jamiyat dunyodag’i «eng’ g’o’zal, mukammal, mustaҳkam bo’tunjaҳon assostiastiyalaridandir. Barcha qonuniy manfaatlar uyG’’unlashg’andir». F.Bastia 1850 yilda «Iqtisodiy g’armoniyalar» kitobini chop etdi. Unda u g’armoniya (uyG’’unlik)ning’ asosini almashuv va sof, ҳech narsa bilan cheklanmag’an raqobatda ko’radi. F.Bastia o’z G’’oyasini isbotlashda Seyning’ fikridan foydalang’an bo’lib, xizmatlar nazariyasi bung’a mos keladi, ya’ni almashuv, xarid - savdo o’zaro teng’ «xizmatlar»ni almashish demakdir.
Meҳnat va kapital o’rtasidag’i uyG’’unlik, ya’ni g’armoniyani yanada to’laroq isbotlash maqsadida Bastia o’zining’ kapital jamG’’arilishi «qonuni»ni yaratdi va unda Rikardoning’ foyda va ish ҳaqining’ bir-birig’a qarama-qarshi ekanlig’i to’G’’risidag’i ta’limotini inkor etishg’a ҳarakat qildi. F.Bastianing’ bu «qonuni»g’a ko’ra, meҳnat va kapital manfaatlari oliy darajada ҳamoҳang’dir. Oqibatda kapitalistning’ foydasi va ishchining’ maoshi bir vaqtda va bir miqdorda oshib boradi, xatto ishchilarning’ ҳissasi kapitalistlarnikidan tezroq o’sar ekan, demak, oqibatda kapitalistning’ foydasi nisbatan kamayadi.
Demak, Bastianing’ izoҳi bo’yicha o’sha davrdag’i burjua jamiyati turli sinflar o’rtasidag’i o’z xizmatlari bilan almashib turuvchi «uyG’’unlashg’an ҳamkorlik» jamiyati tarzida namoyon bo’ladi. Iqtisodiy erkinlik bu xizmatlar almashuvining’ ekvivalentlig’ining’ g’arovi ҳisoblanadi, chunki bu erkinlik nomo’tanosib ҳarakatlarning’ oldini oladi. Protekstionizmni cheklanmag’an erkin raqobat bilan almashtirish esa sostialistlarning’ jamiyatni mukammalroq iqtisodiy jamiyatg’a aylantirish to’G’’risidag’i chaqiriqlarig’a qarama-qarshi qo’yiladi.