Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

yaxshi
eruvchan tuzlarni, jumladan, xloridlar —NaCl, CaCl
2
, MgCl
2
, sulfit-
lar —Na
2
SO
4
, K
2
SO
4
, MgSO
4
, CaSO
4
, karbonatlarni —CaCO
3
, MgCO
3
,
Na
2
CO
3
, K
2
CO
3
larni aniqlash, ularning miqdorini bilish katta amaliy
ahamiyatga ega. Chunki gil jinslarini tashkil etuvchi zarralarning kimyo-
viy tarkibiga qarab gil minerallari turlari ajratiladi. Ulardagi tuzlar miq-

---

1 6 0
9
.5
-
ja
d
v
a
l
B
A
’Z
I 
B
IR
 
M
A
G
M
A
T
IK
, 
M
E
T
AM
O
R
F
IK
 
V
A
 
C
H
O
‘K
IN
D
I 
T
O
G
‘
J
IN
S
L
A
R
IN
IN
G
 
O
‘R
T
A
C
HA
 
K
IM
Y
O
V
IY
 
T
A
R
K
IB
I 
(M
a
v
ju
d
 
m
a
n
b
a
la
r 
a
so
si
d
a
 
tu
z
il
d
i)

---

1 6 1
9
.6
-
ja
d
v
a
l
L
Y
O
S
S
 
J
IN
S
L
A
R
I 
T
A
R
K
IB
ID
A
G
I 
S
U
V
D
A
 
E
R
U
V
C
H
A
N
 
T
U
Z
L
A
R
N
IN
G
,
A
N
IO
N
 
V
A
 
K
A
T
IO
N
L
A
R
N
IN
G
 
M
IQ
D
O
R
IN
I 
A
N
IQ
L
A
S
H
 
N
A
T
IJ
A
L
A
R
I
*
E
sl
a
tm
a
: 
S
u
ra
td
a
1
0
0
g
m
u
tl
a
q
q
u
ru
q
ji
n
sg
a
n
is
b
a
ta
n
m
g
/
e
k
v
, 
m
a
x
ra
jd
a
—
a
b
so
lu
t 
q
u
ru
q
ji
n
sg
a
n
is
b
a
ta
n
, 
%
11—M.Sh. Shermatov

---

1 6 2
doriga qarab sho‘rlanish darajalari, korrozion xususiyatlari aniqlanadi
va baholanadi. Tog‘ jinslaridagi mavjud tuzlarning (qattiq qoldiq) hamda
xlorning miqdoriga qarab, ular sho‘rlanmagan (qattiq qoldiq 0,3%, xlor
0,01%), kam sho‘rlangan (0,3—1,0 va 0,01—0,04%), o‘rtacha sho‘rlan-
gan (1,0—2,0 va 0,01—0,1%), kuchli sho‘rlangan (2,0—3,0 va 0,1—
0,3%) va sho‘rxok (>3,0 va >0,3%) jinslarga, hamda sulfit va xlor ion-
larining miqdoriga qarab kam korroziya xususiyatli (sulfat va xlor
ionlarining miqdori 0,00 dan 0,05%), o‘rta (0,05 dan 0,20%), yuqori
(0,2 dan 0,5%), baland (0,5—1,20%), juda baland (>1,2%) korroziya
xususiyatiga ega bo‘lgan jinslarga ajratiladi. Bu holatlar xalq xo‘jaligi
imorat va inshootlari uchun joy tanlashda, ularni rejalashda va qurishda
katta amaliy ahamiyatga ega. Har bir kimiyoviy komponent va suvda
eruvchan tuzlarni laboratoriya sharoitida aniqlash uchun maxsus usullar,
metodik qo‘llanmalar mavjud (Chexovskaya, 1968 va b.).
Gil va gilli jinslarning umumiy kimiyoviy tarkibini aniqlash uchun
laboratoriyaga olib kelingan namunadan 25—150 g, suvda eruvchan
tuzlarni aniqlash uchun 100 g olinib havo harorati darajasida quritiladi.
Quritilgan namuna chinni kosachada, rezina qinli tayoqcha bilan eziladi,
tarkibidagi mavjud o‘simlik tanalari lupa orqali tozalanadi va ko‘zlari
1 mm o‘lchamli elakdan elanib o‘tkaziladi.
O‘lchami 1 mm dan kichik zarralar yig‘ib olinib, maxsus kimyoviy
ishlovlar berilib (natriy, ammoniy ionlari ta’sirida) suspenziya tayyor-
lanadi. Tayyorlangan suspenziyadan granulometrik yoki mikroagregat
usuli yordamida o‘lchami 1—0,05 mm (qum), 0,05—0,002 mm (chang),
0,002 mm dan kichik (gil) zarralari ajratib olinadi va talab doirasida
qum, chang, gil zarralari kimyoviy tarkibi aniqlanadi.
Bu zarralar ichida 0,001—0,002 mm dan kichik, ya’ni gil zarralari
kimyoviy tarkibini o‘rganish injener-geologik nuqtayi nazardan katta
ahamiyatga ega. Chunki 0,001—0,002 mm yiriklikdagi zarralar asosan
gidrosluda, kaolinit guruhidagi minerallardan tashkil topgan bo‘lsa, 0,002
mm dan kichik zarralar monitmorillonit guruhiga oid minerallardan
tuzilgan bo‘ladi. Bu minerallarni gil jinslarida, ayniqsa lyoss va lyossimon
jinslaridagi miqdori ularning fizik-mexanik xususiyatlarini belgilaydi.
Gilli jinslar tarkibidagi tuzlarning umumiy miqdorini (quruq qoldiq-
ni), ulardagi mavjud kationlarni (Ca
++
, Mg
++
, K
+
, NN
4
+
, Na
+
,Al
+++
,
Fe
++
va H
+
) va anionlarni (CO
3
1
, HCO
3
1
, SO
4
11
, ll
1
, NO
1
2
NO
3
1
va b.)
tarkibini aniqlash uchun laboratoriyaga olib kelingach, havo harorati
darajasida quritilgach, namunadan 50—100 g olinadi va suvli so‘rim
tayyorlanadi. Suvli so‘rim — bu ma’lum miqdordagi gilli jinsni, ma’lum
miqdordagi distillangan suvda eritib, filtrlab olingan eritma. Amaliyotda
eritma uchun bir qism jinsga besh qism distillangan suv olinadi. Gilli
jinslar tarkibidagi mineral tuzlar miqdorini bilish uchun ma’lum miq-
dordagi chinni kosachaga solingan eritma suv hammomida quriguncha
bug‘latiladi va 0,2—0,4 g Na
2
SO
4
qo‘shiladi. Olingan quruq qoldiq
ikkinchi marotaba suv hammomida quritiladi. So‘ngra termostatda

---

1 6 3
(quritgich shkafda) 2—3 soat mobaynida 150—180° haroratda quritiladi.
Termostatdan olinib, eksikatorda sovitiladi. Sovitilgan quruq qoldiqli
kosacha yana termostatga qo‘yilib, 1 soat mobaynida quritiladi. Keyin
termostatdan olinib, qayta eksikatorda sovitiladi. Sovitilgan quruq qol-
diqli kosacha tarozida tortiladi va kosachani hamda qo‘shilgan Na
2
SO
4
miqdorini ayirib tashlash yo‘li bilan o‘rganilayotgan gilli jins tarkibida
mavjud bo‘lgan mineral tuzlar miqdori aniqlanadi. Mavjud anion va
kationlar miqdori ham shu tayyorlangan eritmadan maxsus kolbalarga
50—100 ml dan olinib, ma’lum kimyoviy eritmalar qo‘shish va titrlash
usuli bilan aniqlanadi. Olingan hamma natijalar jadval holatida ko‘rsa-
tiladi (9.6-jadval). Jadvalda keltirilgan natijalarni tahlil qilib, o‘rgani-
layotgan lyoss jinsni sho‘rlanish darajasi bo‘yicha sho‘rlanmagan, kam
sho‘rlangan jinslar toifasiga, korroziyalash xususiyati bo‘yicha esa kam,
o‘rta va yuqori korroziyalash xususiyatli jinslar toifasiga kiritiladi.