Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

HAR XIL GRANULOMETRIK TARKIBIDAGI JINS
QATLAMLARIDAN SUVNING SIZIB O‘TISH KOEFFITSIYENTI
(V. A. Priklonskiy bo‘yicha)
Gruntlar 
Suvning grunt qatlamlaridan sizib o‘tish 
koeffitsiyenti, m/sut 
Toza shag‘al 
100 dan ko‘p 
Qum aralash shag‘al 
100—20 
Toza har xil kattalikdagi qumlar 
50—2 
Gilli qumlar va supeslar (qumloq tuproqlar) 
2—0,1 
Suglinoklar (sog‘ tuproqlar) 
0,1 dan kam 
Sof gil jinslari 
0,001 dan kam 
Ko‘pchish xususiyati. Bunda gil va gilli (lyoss va lyossimon) jinslar-
ning suv ta’sirida (suv singdirilishi jarayonida) o‘z hajmini oshirishi
tushuniladi. Jinslarning ko‘pchuvchanligini aniqlash «Ko‘pchuvchanlik
(ÐÍÃ)» asbobi yordamida amalga oshiriladi (10.1-b rasm). Buning uchun
laboratoriyaga olib kelingan monolitlardan halqasimon metall silindrga
namuna qirqib olinadi. Ayni bir vaqtda o‘rganilayotgan jinsning tabiiy
namligi, plastiklik chegaralari, zichligi, mineralogik, kimyoviy tarkibi
ham aniqlanib boriladi. Monolitdan halqa silindrga qirqib olingan
namunani ustki va ostki qismiga suzgich qo‘yilib ko‘pchuvchanlik asbobi-
ga joylanadi. Namuna ustiga qo‘yilgan plastmassa porsheniga asbob
moslamasi orqali indikator o‘rnatilib, strelkasi «0» holatiga keltirilib
qo‘yiladi. So‘ngra asbob vannasiga sekin-asta suv quyilib, halqa silindr-
dagi jinsga suv shimdirilib boriladi. Shu bilan bir vaqtda indikatordan
ham hisob olib boriladi. Asbob vannasiga quyilgan suv sathi halqa si-

---

1 7 3
lindrni pastki qismi balandligida ushlab turiladi. Indikatordan bir, besh,
o‘n, 30, 60 minut, sutka davomida olingan ko‘rsatkichlar tajriba daftariga
yozib boriladi. Ko‘pchuvchanlik darajasi yoki nisbiy ko‘pchuvchanlik
(H
k
) quyidagi formula yordamida hisoblab chiqiladi:
100%
k
k
h
h
h
H


yoki 

 
,
k
k
h
h
h
bu yerda: H
k
— halqa silindrdagi jinsning dastlabki balandligiga nisbatan
ko‘pchish qiymati, %;
d
k
— nisbiy ko‘pchuvchanlik;
h — halqa silindrdagi jinsning dastlabki balandligi, mm;
h
k
— halqadagi tog‘ jins hajmining ma’lum vaqt davomidagi
o‘zgargan balandligi, mm.
Tajriba oxirida halqa silindrdagi suv shimdirilgan jinsdan «namuna
olinib», ko‘pchuvchanlikning maksimal qiymatiga to‘g‘ri kelgan namligi
tog‘ jinslarining namligini aniqlash usuli bilan aniqlanadi.
10.2-rasm. Lyoss jinslari ko‘pchuvchanligini vaqt birligida o‘zgarishi.
I