Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

(suvga bo‘lgan chidamliligi) deganda qoya tog‘ jins-
larining suv ta’sirida o‘z tabiiy mustahkamligini kamaytirishi, ya’ni
bo‘shashi, gilli jinslarining esa suv ta’sirida o‘zlarini tabiiy holatini ba’zan
juda tez (bir necha minut, sekund mobaynida), ba’zan uzoq vaqt (sutka
va undan oshiq) davomida o‘zgartirishi, maydalanib (uvoqlanib) ketishi
tushuniladi.

---

1 6 9
Tog‘ jinslarining suv ta’siriga chidamliligi, ularning suv ta’sirida bo‘-
shashish koeffitsiyenti (K
b
) orqali ifodalanadi va quyidagi formula
yordamida aniqlanadi:
q
qs
b
R
R
K 
,
bu yerda: K
b
— tog‘ jinslarining suv ta’sirida bo‘shashish koeffitsiyenti;
R
q
— tog‘ jinslariga suv ta’sir ettirilmay, tabiiy holatida ma’-
lum bosim (kuch) ostida siqilgandagi sinishga bo‘lgan
qarshiligi;
R
qs
— tog‘ jinslariga suv ta’sir ettirilgandan (suvga bo‘ktiril-
gandan) keyingi holatida ma’lum kuch (bosim) ostida
siqilganda sinishga bo‘lgan qarshiligi.
Bo‘shashish koeffitsiyenti (K
b
) qattiq, suv ta’siriga uncha berilmay-
digan qoya tog‘ jinslari uchun 0,9 dan katta, suv ta’sirida o‘zgaradigan
jinslar uchun 0,7—0,8, yarim qoya tog‘ jinslari (bo‘sh ohaktoshlar, gilli
qumtoshlar, mergellar, argillitlar, alevrolitlar va b.) uchun 0,5 dan kam
bo‘lishi aniqlangan.
Gilli jinslarning ivivchanligi. Gilli jinslardan lyoss va lyossimon jinslar
suv ta’sirida o‘z mustahkamligini juda tez o‘zgartiradi. Ularning suv
ta’siriga mustahkamligini aniqlashda «Ivivchanlik asbobi (PRG)» qo‘lla-
niladi (10.1-a rasm). Buning uchun kub shaklida 3½3 4½4 sm o‘lcham-
dagi lyoss jinsi bo‘lagini ivivchanlik asbobidagi (10.1-b rasm) maxsus
to‘r ustiga quyib, sekin-asta jinsli to‘r suvga botirilsa to‘rdagi lyoss jins
bir necha minut yoki sekund mobaynida butunlay ivib, bo‘lak-bo‘laklarga
ajralib, to‘r ko‘zlaridan o‘tib idish ostiga cho‘kmaga tushadi.
Lekin ba’zi gil jinslari suv ta’sirida o‘zlarining tabiiy holatini o‘z-
gartishi uchun bir necha soat, bir necha sutka kerak bo‘ladi yoki o‘z-
larining tabiiy holatini butunlay o‘zgartirmasligi ham mumkin. Shuning
uchun gilli tog‘ jinslari suv ta’siriga o‘ta beriluvchan (butunlay uvoqlanib
ketishi uchun bir necha sekunddan minutgacha), suv ta’siriga o‘rtacha
beriluvchi (uvoqlanib ketishi uchun bir necha soatdan sutkagacha), suv
ta’siriga berilmaydigan (bir necha o‘n sutkalab, hatto oylab suvda
turganda ham o‘zlarining tabiiy shaklini o‘zgartirmaydigan) jinslarga
ajraladi.