Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

1. Tog‘ jinslarining fizik xususiyatlari to‘g‘risida gapirib bering.
2. Tog‘ jinslarining «namligini», «zichligini», «g‘ovakligini», «suv bilan
to‘yinganlik darajalarini» aniqlash formulalarini yozib ko‘rsating.
3. Gil va gilli jinslarning plastiklik xususiyati deganda ularning qanday holati
tushuniladi? Plastiklik chegaralari to‘g‘risida gapirib bering.
4. Tog‘ jinslarining suvli xususiyatlariga qaysi xususiyatlar kiradi?
5. Tog‘ jinslarining suv ta’sirida bo‘shashish koeffitsiyenti formulasini yozing.
6. Gilli jinslarning ivivchanlik xususiyati to‘g‘risida ma’lumot bering.
7. Tog‘ jinslarining suvni o‘ziga shimish, suvga to‘yinish xususiyatlarini
aniqlashda ishlatiladigan formulalarni yozing va o‘qib bering.
8. Tog‘ jinslarining suv o‘tkazuvchanlik xususiyati to‘g‘risida tushuncha bering.
Filtratsiya koeffitsiyenti formulasini yozing va o‘qing.
9. Gilli jinslarning «ko‘pchish», «kirishish» xususiyatlari qanday aniqlanadi?
Ko‘pchish va kirishish xususiyatlarining o‘zgarishi qanday omillarga bog‘liq?

---

1 7 5
10.3. TOG‘ JINSLARINING MEXANIK XUSUSIYATLARI
Tog‘ jinslarining mexanik xususiyatlari ularni tashqi kuch ta’sirida
qay darajada o‘zgarishini aniqlaydigan va ko‘rsatadigan eng asosiy
ko‘rsatkichlaridan bo‘lib hisoblanadi. U yoki bu hudud maydonida
imorat va inshootlarni (suv omborlari, to‘g‘onlar, kanallar, shaxtalar,
gaz saqlagichlar va h.k.) rejalash, loyihalash, qurish ishlari tog‘ jinslarning
mexanik xususiyatlariga asoslangan holda amalga oshiriladi. Chunki tog‘
jinslarining mexanik xususiyatlari ularning fizik, suvli xususiyatlari bilan
chambarchas bog‘langan holda vujudga keladi va o‘zgaradi.
Tog‘ jinslarining mexanik xususiyatlariga ularning deformatsiyalanish,
mustahkamlik, gil va gilli jinslarining reologik xususiyatlari kiradi.
Jinslarning deformatsiyalanish xususiyati deganda, ularni tub o‘zgarishiga
olib kelmaydigan tashqi kuch ta’siri ostida, yuz beradigan shakliy va
hajmiy o‘zgarishlar tushuniladi. Jinslarning mustahkamlik xususiyati
deganda, ularning surilishga bo‘lgan qarshiligi tushuniladi. Ana shu
surilishga bo‘lgan qarshilik kamayishi (buzilishi) jarayonida, imorat va
inshootlarning zaminini tashkil qiluvchi jinslar mustahkamligi o‘zgarishi
va buzilishi yuz beradi. Gil va gilli jinslarining reologik xususiyatlari
deganda ularda yuz berayotgan deformatsiyalanish jarayonining qonu-
niy ravishda rivojlanib borishi va mustahkamligi vaqt birligi davomida
o‘zgarishi tushuniladi. Bu xususiyat ularning strukturasiga, mineral
zarralarning va agregatlarning bir-birlari bilan bog‘lanish, bir-birlariga
nisbatan joylanishiga, mustahkamligiga, ta’sir etuvchi kuchning katta-
kichikligiga (miqdoriga) bog‘liq.
Tog‘ jinslarining yuqoridagi mexanik xususiyatlaridan amaliyotda eng
ko‘p qo‘llaniladigani — bu deformatsiyalanish va mustahkamlik xusu-
siyatlari hisoblanadi.
10.3-rasm. Tog‘ jinsi (grunt)ning og‘irlik (bosim) ostida deformatsiyalanishi. (Frolov,
Korotkixlardan, 1990, ba’zi o‘zgartirishlar bilan):
a