Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

Magnit usuli. Ma’lumki, odamlar yer qimirlashlar bilan magnit
maydonining o‘zgarishi o‘rtasida bog‘liqlik borligini ancha avvalroq,
bundan yuz yillar burun bilishgan. Ana shu davrlar mobaynida ular
qator nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan tadqiqotlar o‘tkazishdi.
Hatto, tajribalar natijasida tog‘ jinslarining magnitlik xossasi har 100
km qo‘shimcha bosimga taxminan 1% o‘zgarishi aniqlandi. (Abdulla-
bekov, 1992). Shuning uchun ham 1967-yildan boshlab O‘zRFA
seysmologiya institutida shu usul asosida qator dala va laboratoriya
eksperiment ishlari olib boriladi. Natijada ayrim hududlar uchun magnit
maydonining yer qimirlashdan oldin bo‘lgan o‘zgarishlarning vaqt va
maydondagi qonunlari topildi. Bunday o‘zgarishlar Tovoqsoy (1977),
Nazarbek (1980), Pop (1984), Gazli (1976,1984) yer qimirlashlaridan
oldin, hamda Chorvoq suv omborini suv bilan to‘latilishi jarayonida
suv ombori zamin-poydevoriga tushadigan bosim o‘zgarishi bilan magnit
maydoni ham o‘zgarishi orasidagi bog‘liqliklar topildi, bir necha yer
qimirlashlarni sodir bo‘lish vaqtlari oldindan aytib berildi.
Gidroseysmogeologik usul. Yer qimirlash hodisasini oldindan aytib
berish usullari ichida eng samaralisi bo‘lib, yer qimirlash hodisasi yuz
berishidan oldin yer osti suvlari tarkibidagi gaz va mikroelementlarning
o‘zgarishi, yer osti suvlarining sarfi, bosimi va temperaturasining o‘zgari-
shi qonuniyatlarini o‘rganishga asoslangan. Bu usul akademik G‘.O.Mav-
lonov boshliq O‘zbekiston va Moskva olimlari tomonidan yaratilgan va
1973-yili davlat kashfiyotlar va ixtirolari qo‘mitasi tomonidan ilmiy
kashfiyot deb tan olingan. Bu usulni qo‘llash yordamida Oloy (1978),
Pop (1984), Djirgatal (1984), Qayroqqum (1985) va qator yer qimir-
lashlarni oldindan aytib berishga erishildi. Bu usulning afzalligi ayniqsa
Oloy yer qimirlashini oldindan aytib berishda yaqqol ko‘rinadi (6.7-
rasm). Yer qimirlashdan bir-ikki oy oldin Farg‘ona vodiysidagi tekshi-
rish ishlari olib borilayotgan aksariyat burg‘i quduqlaridagi suv sathida,
haroratida, radon, geliy, karbonat angidrid gazi miqdorida katta o‘zga-
rishlar sodir bo‘ladi. Jumladan, Xo‘jaobodda joylashgan 745-burg‘i
qudug‘idagi radonning miqdori avvalgi holatiga (35—40 eman*) nisbatan
17—20 emanga kamaydi. Andijondagi 1-burg‘i qudug‘idagi suvning sathi
ko‘tariladi, 26-oktabrga kelib, 745-a burg‘i qudug‘ida otilib chiqayotgan
suv to‘xtaydi, 1-noyabrga kelib, yer qimirlash sodir bo‘lishidan bir kun
oldin suvning otilib chiqishi yana avvalgi holatiga keladi. Yuqoridagi
gidro-geoseysmologik o‘zgarishlar, boshqa usullar (elektr, elektromagnit,
magnit, seysmologik, deformometrik va b.) bilan olib borilayotgan tek-
shirish natijalarida ham kuzatiladi. Natijada 1978-yil 1-noyabr kuni Oloy
yer qimirlashining sodir bo‘lish hududi va vaqti aniq bashorat qilindi.
Hozir bu yo‘nalishdagi ishlar dunyoning ko‘p mamlakatlarida AQSHda,
Xitoyda, Yaponiyada, Turkiyada va MDH da olib borilmoqda.