Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari
YER QIMIRLASH VAQTINI OLDINDAN
Download 5.78 Mb. Pdf ko'rish
|
Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari (M.Shermatov)
- Bu sahifa navigatsiya:
- Elektr usuli.
|
6.2.3. YER QIMIRLASH VAQTINI OLDINDAN
AYTISH YO‘LLARI Yer qimirlash hodisasi vaqtini oldindan aytish masalasi doimo olimlar e’tiborida bo‘lgan va bu sohada katta ishlar bajarilmoqda. Ma’lumki, tabiatda yuz beradigan hamma jarayon va hodisalar bir-birlari bilan bog‘liq holatda vujudga keladi, rivojlanadi va sodir bo‘ladi. Jumladan, yer qimirlash hodisasining vujudga kelishi yer qobig‘i qatlamlarining tarkibi, xossa va xususiyatlari, ularda tayyorlanayotgan jarayonlar, ana shu qatlamlardagi yer osti suvlarining holatlari, yer elektr va magnit maydonlarining mavjudligi, atmosfera va planetalararo o‘zaro bog‘liqlik asosida yuz beradi. Hozirgi vaqtda yer qimirlash hodisasini oldindan 1 0 4 bilishning 100 dan ortiq usullari, darakchilari borligi aniqlangan (Abdul- labekov. 1992). Bular: 1. Yer elektr maydonining o‘zgarishini o‘rganish. 2. Yer magnit maydonining o‘zgarishini o‘rganish. 3. Yer osti suvlari tarkibidagi gaz va mikroelementlarni o‘rganish. 4. Seysmologik — V r va V s to‘lqinlar hara- katlarini va asosiy yer qimirlashdan oldin sodir bo‘ladigan silkinishlarni (forshoklarni) o‘rganish. 5. Yer qimirlash hodisasini takrorlanishi davriyligini o‘rganish. 6. Yer qimirlash hodisasini tayyorlanish modellarini ishlab chiqish. 7.Hozirgi zamon tektonik harakatlari tezligini o‘rganish. 8. Ionosfera qat- lamida yuz beradigan o‘zgarishlarni o‘rganish. 9. Tog‘ jinslari qatlamlari- da yuz beradigan deformatsiyalanish jarayonini o‘rganish. 10. Biologik- mavjudodlarni (hayvonlar, baliqlar, qushlar va h.k.) tabiatini o‘rganish. 11. Yerning og‘ish holatini (noklometrik) o‘rganish va b. Yer qimirlash hodisasini bashorat qilishda yuqoridagilardan eng asosiylari deb 1—4 usullarni ajratish mumkin. Elektr usuli. Elektr usulining eng asosiy alomatlari bo‘lib, yer qatlamlarida va havoda elektr tokining hosil bo‘lishi, tog‘ jinslarining elektr qarshiligi va elektr o‘tkazuvchanligining o‘zgarishi hisoblanadi. Bu alomatlar maxsus asboblar orqali seziladi va yozib olinadi. Bunday o‘zgarishlarni 1924-yili Qurshab zilzilasi jarayonida Jaloloboddan 120 km masofada turib o‘zbekistonlik olimlar V. N. Mixalkov va E. A. Cher- nyavskiylar tomonidan kuzatilgan. 1960-yili moskvalik olim G. A. Sobo- lev Kamchatka yarim orolida bir nechta yer qimirlashlarni oldindan aytishga erishgan. Gretsiya olimlari P. Varosas, K. Aleksopolos, K. No- mikos bu usul yordamida 70% aniqlikda zilzilalarni oldindan aytib be- rishga muvaffaq bo‘lishgan (Abdullabekov, 1992). 1972—1973-yillarda o‘zbek olimlari Q. N. Abdullabekov va bosh- qalar tomonidan Toshkent poligonida olib borilgan tadqiqot ishlari natijasida zilzilalar sodir bo‘lishidan bir necha kun oldin, zilzila o‘cho- g‘idan impuls elektromagnit to‘lqinlari ajralib chiqishi qonuniyatini amaliyotda aniqladilar. Impulslar oldin yerda hosil bo‘lishi, keyin bamisoli radioto‘lqinlar singari havoda tarqalishini, impulslarni radio- to‘lqinlar qabul qilingandek yozib olinishi mumkinligi ko‘rsatildi. Bu bilan ular Moskva va Tomsk olimlari (A. A. Vorobev va b.) tomonidan laboratoriya sharoitidagi eksperimentlar asosida ishlab chiqqan nazari- yasini amaliyotda to‘g‘riligini isbotlashdi. Agar akademik K. N. Abdullabekov ta’biri bilan aytadigan bo‘lsak, «... tog‘ jinslarining elektr qarshiligi nihoyatda katta, elektr o‘tkazuv- chanligi juda kichik bo‘lsa, to‘planayotgan elektr maydoni borgan sari kuchaya borib, tog‘ jinslarining elektr sig‘imi bardosh berguncha yig‘iladi, so‘ngra jinslarning elektr sig‘imi bardosh berolmagach, ularda kichik portlashlar yuz beradi va natijada impuls elektromagnit signallari hosil bo‘ladi». Bu signallar bo‘lajak yer qimirlash hodisasini oldindan aytish imkoniyatini beradi. |
