Gidrologiya va gidrogeologiya

1.2
 GLOBAL IQLIM O`ZGARISHI OQIBATLARI 

---

14 
Global iqlim o`zgarishi – XXI asrning asosiy muammolaridan biri. 
Insoniyatning taraqqiyotga erishish yo`lida tabiatga nisbatan xo`jasizlarcha 
munosabatda bo`lishi atrof-muhitdagi muvozanatning izdan chiqishiga sabab 
bo`layotir. 
Ob-havo va iqlim nima? Ob-havo ma’lum hududdagi atmosferaning 10-12 
kilometr balandlikda bir vaqtdagi, bir kunlik fizik holatini ifodalaydi. Ob-havoning 
qator meteorologik kattaliklariga havo harorati, havo namligi, havo bosimi, shamol 
tezligi va yo`nalishi, bulutlar va turli atmosfera yog`inlari turi va jadalligi, nurli 
energiya va issiqlik oqimlari kabilar kiradi. 
Iqlim esa ma’lum bir hududdagi ob-havoning ko`p yillik rejimi bilan 
ifodalanib, joyning geografik kengligi, yer usti tuzilishi (orografik, relyef), dengiz 
sathiga nisbatan balandligi, okeanga nisbatan uzoq yoki yaqinligi va boshqa qator 
omillar bilan aniqlanadi.
Iqlim atamasi grekcha “klima”-qiyalik ma’nosini, ya’ni quyosh nurlarining 
yerga tushgan paytida og`ish-tushish qiyaligini anglatadi. Bu atama yunon 
astronomi Gipparx (mil.avv.160-125 yillar) tomonidan fanga kiritilgan. 
Iqlim – quyosh atrofida harakatlanib turadigan yer sayyorasi yuzasiga yaqin 
bo`lgan atmosfera qobig`ining troposfera qatlamida ro`y beradigan tabiiy 
jarayonlar natijasidir. Iqlim fasllar bo`yicha o`zgarish xususiyatiga ega. Iqlimga 
ta’rif beradigan bo`lsak-“Iqlim deb ma’lum bir hududda uzoq yillar davomida 
takrorlanib turadigan ob-havo rejimiga aytiladi”. Ob-havo esa iqlim 
ko`rsatkichlarining ayni joydagi, ayni vaqtdagi holatidir. Ob-havo bir kecha-
kunduzda bir necha marta o`zgarishi mumkin. Yil davomida ma’lum joyning 
iqlimida uning fasllariga xos holda ob-havo holatlari sodir bo`lib turadi. 
Iqlimni hosil qiluvchi asosiy omil, manba Quyosh hisoblanadi. Yer yuzasiga 
tushadigan quyosh nurlarining tushish burchagi qancha katta bo`lsa, nurlarning 
issiqlik va yorug`lik darajasi, quvvati shuncha kuchli, aksincha bo`lsa shuncha kam 
va kuchsiz bo`ladi. Yerning yuzasida atmosfera yoki havo qoplami mavjud, undan 
biz nafas olamiz va usiz yerda hayot bo`lishi mumkin emas. Har bir kishi bir 
kecha-kunduzda 1 kilogramm oziq-ovqat, 3 litr suv va 12 kilogramm havo iste’mol 
qiladi. Yer atmosferasi yigirmaga yaqin gaz aralashmasidan tashkil topgan. 
Ularning asosiy qismi – azot va kisloroddan hamda suv bug`i, azon va mutlaq 
holatda turuvchi chang va boshqa aerozollardan iborat. 
Ob-havoni kuzatish meteorologik stansiyalarda olib boriladi.
Meteorologik kuzatishlar kun davomida har 3 yoki 6 soatda olib boriladi. 
Bunday bir vaqtda olib borilgan kuzatishlar butun dunyo ob-havo xizmatining 
(VSP) asosidir. Bunday usul meteorologik prognozlar tuzish va dovullardan 
ogohlantirish va global iqlim haqidagi bilimlarni to`ldirish uchun kerak.

---

15 
Shuni alohida aytish joizki, iqlimiy sharoit bilan bog`liq bo`lgan jarayonlar 
ta’sirida tabiatning rivojlanish bosqichlarida o`zgarishlar bo`lib turgan. Bunga 
Antarktida materigi va Shpitsbergen orollarida mavjud bo`lgan ko`mir konlari 
hamda to`rtlamchi davrda ro`y bergan takroriy muzlashlar davri inkor etib 
bo`lmaydigan dalillardir. Olimlar iqlimiy jarayonlarda davriy o`zgarishlar 
mavjudligini ham e’tirof etadilar. 
Iqlimshunos olim A.V.Shnitnikov tomonidan Yerning shimoliy yarim 
sharidagi quruqliklarda (materiklarda) tabiiy namlikning 1800 yil davomidagi 
davriy o`zgarishlari o`rganilgan. Har bir davr ikki fasldan iborat bo`ladi, birinchisi 
300-500 yil davom etadigan salqin, nam, iliq davr bo`lsa, ikkinchisi 1000 yildan 
ortiq kuzatiladigan issiq va quruq iqlim davridir
[1]
. Keyinchalik olib borilgan 
tadqiqotlar Shnitnikov fikrini tasdiqladi. Masalan, E. Le Rua Ladyuri Sharqiy 
Yevropa iqlimini o`rganar ekan “kichik muzlik davri” bo`lganligini va asrlar osha, 
ya’ni har 2000 yilda iqlim keskin o`zgarishini isbotladi.
[2]
 
Yer tarixida ro`y bergan iqlimiy o`zgarishlar paleoiqlimshunoslik fani 
vakillari tomonidan o`rganiladi. Bundan tashqari, bu sohaga tegishli 
paleogeomorfologiya, paleobotanika, paleozoologiya kabi fan ilmiy yo`nalishlari 
ham mavjud. Bu o`rinda geologiya fani alohida o`ringa ega. 
Sayyoramizda hukmronlik qilayotgan hozirgi iqlimiy sharoit asosan yaqin 
o`tmishda, to`rtlamchi davrning quyi, o`rta va yuqori qismida ro`y bergan muzlik 
davridan so`ng yuzaga kelgan. Yerdagi hayotning asosiy manbai quyosh bo`lsada, 
iqlimning hosil bo`lishida atmosfera qobig`ining ahamiyati alohida o`rin tutadi. 
Atmosfera tarkibining shakllanishi va o`zgarishi organik dunyoning rivojlanish 
jarayoni bilan bevosita bog`liq. Akademik I.V.Vernadskiy fikri bilan aytganda, u 
organik dunyoning taraqqiyoti hosilasidir 
[3]
. Atmosfera sayyoramizni o`ta qizib 
va keskin sovub ketishdan saqlab turuvchi himoya vositasidir. Yerning havo 
qobig`i bo`lmasa, hayot ham bo`lmas edi. Iqlimshunoslarning hisoblashlariga ko`ra 
atmosferada karbonat angidrid gazi bo`lmaganda harorat 6
0
C ga, suv bug`lari 
bo`lmaganda esa Yer sirtida harorat 25
0
C ga pasayib ketgan bo`lar edi. 
Havo haroratining ko`tarilishi 1850 yildan boshlab, bugungi kunga kelib 1 
darajaga oshgan. Agarda u 2 darajaga etsa, krizis holatlar vujudga keladi. Sanoat 
inqilobi amalga oshirila boshlangach atmosferada karbonat angidridning miqdori 
30 foizga oshgan. Olimlar iqlim hosil qiluvchi tabiiy omillarni 3 guruhga – 
astronomik, geografik va havoni sirkulyatsion omillarga ajratadilar. Bu omillar 
qanday guruhlanmasin, yer iqlimining shakllanishida quyidagilar muhim o`rin 
tutadi. Bu borada bosh omil quyoshdan yer sirtiga yetib keladigan radiatsiya va 
yorug`lik miqdoridir. Yer yuzida suvlik va quruqlikning taqsimlanishi, joyning 
geografik o`rni, yer yuzasining tuzilishi, quyosh nurlarining yer sirtidan qaytishi 

---

16 
ko`rsatkichlari, atmosfera tarkibi va sirkulyatsiyasi va havo-dengiz oqimlari 
kabilardir. 
Yer shari iqlimini tabaqalashtirishda turlicha yondashuvlar mavjud. Bular 
orasida B.P.Alisov tomonidan 1930 yillarda ishlab chiqilgan genetik 
klassifikatsiyasi ko`pchilik tomonidan ma’qullangan. 
Bu klassifikatsiyada yil davomida yoki issiq va sovuq davrlarda hukmronlik 
qiladigan havo massalari tiplari asos qilib olingan. U geografik kengliklar bo`ylab 
hukmronlik qiladigan ettita havo massalarini qamrab oladi: ekvotorial, 2 ta tropik, 
2 ta mo`tadil va Arktika, Antarktika. Bunga asosan 4 ta asosiy: ekvotorial, tropik, 
mo`‘tadil, arktika-antarktika va 3 ta oraliq: subekvotorial, subtropik, subarktika-
subantarktika iqlimiy mintaqalariga ajratadi. Yuqorida qayd qilingan havo 
massalarining, iqlim mintaqalarining shakllanishida yer yuzida radiatsiya balansi, 
havo harorati va namlikning qutblardan ekvatorga tomon o`zgarishi asos qilib 
olingan. 
Yer yuzida qaror topgan ushbu iqlimiy sharoit XX asrning o`rtalariga kelib 
kuchli antropogen ta’sirga uchradi. Ya’ni, yer yuzasida aholi sonining ortishi, 
tabiiy resurslarga bo`lgan talab va ehtiyojning to`xtovsiz oshishi va nihoyat fan va 
texnikani rivojlanishi insonning tabiatga ta’sir kuchining ortib borishi yer shari 
iqlimining o`zgarishiga olib keldi va bu jarayon shiddat bilan davom etmoqda. 
Bu jarayonni quyidagi dalilllar bilan asoslash mumkin: 

Atmosferaning kimyoviy, fizik tarkibiga inson faoliyat ta’sirining ortib 
borayotganligi, Ozon qatlamini yemiruvchi turli is gazlarini hamda 
karbonat angdrid va boshqa issiqxona effekti hosil qiluvchi gazlarni va 
aerozollarni chiqarish, turli organik yoqilg`ilarni yoqish va energiya 
sarflash orqali atmosfera haroratiga ko`rsatilayotgan ta’sirning ortib 
borayotganligi; 

Tabiiy resurslarning tez sur’atlar bilan o`zlashtirilishi (yer, suv, o`rmon, 
tog`-kon) tufayli yer sirti albedosining o`zgarishi; 

Dunyo okeani sathining ko`tarilishi va suv tarkibining ifloslanishi, 
buzilishi tufayli atmosfera-okean-quruqlik tizimida kechadigan modda, 
energiya va gaz almashinuviga salbiy ta’sir ko`rsatish; 

Yer sharida bo`ladigan, bo`layotgan etnik nizolar, davlatlararo 
kelishmovchiliklar, urushlar, xalqaro terrorizm, maishiy va sanoat 
chiqindilarining tabiatga tartibsiz katta miqdorda chiqarilayotgani; 

Inson omili ta’sirida Yer yuzida modda, energiya almashinuvi tufayli, 
tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy jarayonlarni shiddatining ortayotganligi; 

---

17 

Kosmosni o`zlashtirish maqsadida raketalarni fazoga chiqarilishi 
natijasida Ozon qatlamiga yetkazilayotgan zarar va boshqalar. 
Iqlimshunoslarning ma’lumotlariga ko`ra, yuqorida qayd qilingan jarayonlar 
tufayli global iqlim isishi kuzatilmoqda. Atmosferada issiqlik gazlari haddan 
tashqari ko`p miqdorda to`planishi dunyo miqyosidagi barqaror iqlim 
jarayonlarining o`zgarishiga olib kelmoqda. Ularning bunday g`ayritabiiy 
ko`payishi inson faoliyati, chunonchi: energiya ishlab chiqarishda, kimyo 
sanoatida va boshqa ishlab chiqarishlarda neft, gaz va ko`mirdan haddan tashqari 
ko`p foydalanilishi natijasida yuz beradi. Miqdori yildan-yilga ko`payib 
borayotgan asosiy issiqlik gazlari oksidlangan gaz va metan bo`lib, ma’lumki, 
metan tabiiy gazning asosiy elementi hisoblanadi. Ushbu gazlar atmosferada 
to`planib, sayyoraning qizigan sirti taratuvchi ortiqcha issiqlik kosmosga 
tarqalishiga yo`l qo`ymaydi va atmosferaning isishiga sabab bo`ladi. 
Iqlim o`zgarishi sababi hisoblangan issiqxona gazlari: 

suv bug`i 

karbonat angidrid (SO
2
) 

metan (SN
4
) 

azot oksidi (N
2
O) 

gidroftoruglerodlar (GFU) 

perftoruglerodlar (PFU) 

oltingugurt geksaftoridi (SF
6
)
[4]
 
Yer o`z yuzasidagi infraqizil nurlarni fazoga qayta chiqarmaslik xususiyatiga 
egadir. Ular yerni issiq “ko`rpa”ga o`rab, issiqxona samarasini beradi va yerdagi 
haroratni saqlab turadi. Mazkur jarayon yerni hayot uchun yaroqli qiladi. Issiqxona 
gazlarisiz yer hozirgidan taxminan 30 darajaga sovuqroq bo`lar edi. Ammo 
afsuski, inson faoliyati natijasida atmosferaga yuqorida keltirib o`tilgan gazlar 
chiqarilmoqda. Raqamlarga e’tibor bersangiz, bir kunda dunyoda 9 milliard litr 
neft yoqiladi. Buning natijasida havodagi SO
2
ning miqdori yiliga 30% ga ortib 
bormoqda. Uning oqibatlari esa quyidagicha: harorat oshishi natijasida muzliklar 
eriydi. Muzliklar eriganda okean suvining harorati va fizik xossalari, okean 
oqimlari, mazkur oqimlarga bog`liq bo`lgan mamlakatlarda iqlim, global 
gidrologik sikl va iqlimni yaratuvchi global jarayonlar o`zgaradi. Oqibatda 
yog`ingarchiliklar amplitudasida katta o`zgarishlar yuz berib u o`ta ko`p yog`in 
yog`ishi yoki umuman yog`masligi bilan belgilanadi, qurg`oqchilik va toshqinlar 
soni ko`payadi, tabiiy ofatlar – tornado, tayfunlar, sellar, ko`chkilar yuz beradi. Bir 
qarashda bu uncha qo`rqinchli bo`lib tuyulmasligi mumkin. Ammo yerda harorat 
yana 5 darajaga ko`tarilsa, barcha jarayonlar orqaga qaytarib bo`lmaydigan tus 
oladi va sayyoramizda har qanday hayotga jiddiy xavf tug`iladi. Inson biologik tur 
sifatida yashab qolishi masalasi kun tartibidan o`rin oladi. Ayni shu sababli bu 
muammo olamshumul ahamiyat kasb etadi. 

---

18 
Iqlim o`zgarishi muammosi O`zbekistonga ham o`z ta’sirini ko`rsatmay 
qolmaydi. Sodir bo`lishi mumkin bo`lgan oqibatlar qatorida quyidagilarni 
ko`rsatish mumkin: 
- suv resurslari taqchilligining kuchayishi; 
- o`rtacha haroratning oshishi; 
- yog`ingarchiliklarning notekis taqsimlanishi – yog`ingarchiliklarsiz 
qurg`oqchilik uzoq davom etishi va bir martada ko`p miqdorda 
yog`ingarchiliklar bo`lishi; 
- qishloq xo`jaligida yetishtirish uchun maqbul ekinlar tarkibi butunlay 
o`zgarishi; 
- harorat rejimi kuchayishi natijasida aholi salomatligi bilan bog`liq 
muammolar ko`payishi; 
- o`simliklar va hayvonlarning aksariyat turlari yashaydigan areallar qayta 
taqsimlanishi, demak, ekologik jarayonlar, beriladigan mahsulotlar va 
bajariladigan funksiyalar tubdan o`zgarishi; 
- sahrolashish jarayonlarining kuchayishi, demak, yashash va xo`jalik 
yuritish mumkin bo`lgan erlar kamayishi; 
- iqtisodiyot sektorlari ta’sirining to`liq qayta taqsimlanishi va boshqalar
[5]
. 
Albatta iqlim o`zgarishi natijasida ko`rilishi mumkin bo`lgan zararni hali 
hech kim hisoblagani yo`q. Xo`sh, bizning faoliyatimiz iqlim o`zgarishiga ta’sir 
ko`rsatadimi? Albatta, ha. Avvalo bu avtomobillardan chiqayotgan zaharli gazlar, 
neft, gaz, ko`mir va o`tinni yoqish oqibatida ajraladigan SO
2
, atmosferadagi 
aerozollar, sement sanoati. Shuningdek dehqonchilik, ozon qatlamining 
yupqalashishi, chorvachilikning rivoji, o`rmonlarning kesilishi ham iqlim 
o`zgarishiga ta’sir ko`rsatadi. Mutaxassislarning fikriga ko`ra, 1901-2012 yillarda 
o`rtacha global harorat Selsiy bo`yicha 0,89 darajaga ko`tarilgan. Bu 1400 yil 
mobaynidagi eng yuqori ko`rsatkichdir. Xavotirli tomoni shundaki, bu jarayon 
davom etishi bashorat qilinmoqda. Ya’ni, 2016-2035 yillarda sayyoramizda havo 
harorati yana 0,3-0,7 darajaga ko`tarilishi ehtimoldan xoli emas
[6]
. Buning 
oqibatida yaqin o`n yillikda qish chillasida harorat 20-30 daraja issiqqa ko`tarilishi, 
yozda esa havoning sovub ketishini kuzatish mumkin. Eng achinarlisi, issiqxona 
effekti oqibatida dunyo aholisini, xususan siz-u bizning ichimlik suvimiz bo`lmish 
tog`lardagi muzliklarning zahiralari erishi natijasida kamayib boradi. 1960 yildan 
boshlab bugungi kunga qadar Yerdagi qor va muz qoplami 15 foizga qisqardi. 
Sharqiy-Yevropa mintaqasi, Markaziy Osiyo va Kavkaz (jami 28 mamlakat) 
mamlakatlarining sezuvchanlik va tez zarar ko`rishi darajasini tavsiflovchi 
miqdoriy baholash o`tkazilgan. Baholash natijalariga ko`ra, O`zbekiston iqlim 
o`zgarishlariga juda sezuvchan (2 o`rin) va undan zararlanadigan (6 o`rin) 
mamlakat hisoblanadi. O`zbekiston uchun xavfli tabiat hodisalari oqibatida 
extimoli bo`lgan o`rtacha yillik yo`qotishlar hajmi 92 mln AQSH dollarini tashkil 
etib, bu Markaziy Osiyo va Kavkaz uchun eng yuqori ko`rsatkich hisoblanadi
[7]
. 
Iqlim isishi, ya’ni havo haroratining global ortishi muammosini bartaraf 
qilish juda murakkab vazifadir. Chunki, bu muammo ham “tabiat-inson-jamiyat” 
munosabatlariga, ya’ni uchlikning muvozanatiga, uyg`un rivojlanishiga bog`liqdir. 

---

19 
Ushbu muvozanat yo`llarini topish va uni saqlash uchun quyidagi chora-tadbirlarni 
amalga oshirish lozim: 
-iqlim o`zgarishi muammosi mazmun-mohiyatini chuqur anglash, yer shari 
aholisi, davlatlar, xalqaro tashkilotlarning hamkorligiga erishish; 
-issiqxona hosil qiluvchi gazlar emissiyasini (atmosferaga chiqarishni) 
kamaytirish imkoniyatini beradigan yangi texnologiyani ishlab chiqish va 
unga o`tish; 
- muqobil energiya manbalariga o`tish va ularning samaradorligini oshirish; 
-ekinzorlardan, ayniqsa sholipoyalardan metan gazining ajralib chiqishini 
kamaytiradigan texnologiya va usullarga erishish; 
-uy-joy va binolarni isitishda tejamkor, ekologik talablarga javob beradigan 
usullarni joriy etish; 
-har bir insonda “Sayyoramiz-umumiy uyimiz” tuyg`usi va mas’uliyatini 
oshirish, ekologik madaniyatni shakllantirish; 
-maishiy 
chiqindilarni 
oqilona 
bartaraf 
qilish 
texnologiyasini 
takomillashtirish; 
-iqlim isishi indikatori va oqibatlarini hududlar doirasida o`rganish va uni 
bartaraf qilishning geografik asoslarini izlash va ushbu mavzuda 
loyihalarni ishlab chiqib amaliyotga tadqiq qilish.