Gipsli shakllarning chizmatasviri

ISBN 978-9943-350-55-7 
r
© M.Oripova, 2011
© «CHASHMA PRINT» MCHJ nashriyoti, 2011

---

K IRISH
Kelajakda 0 ‘zbekiston yuksak darajada
Laraqqiy elgan iqtisodi bilangina emas,
balki bilimdon, ma’naviy jihatdan yetuk,
qobiliyalli va irodali farzandlari bilan ja-
honni qoyil qilishi lozim.
ISLOM KARIMOV
H ozirgi kunda m illiy ma’ naviyatimiz rivojin i tas- 
viriy san’ atsiz tasavvur etib b o ‘ lmaydi. 0 ‘ zbek ras- 
somlarining hozirgi kunda samarali ijod qilib, yan- 
gi-yangi yutuqlarni q o‘ lga kiritayotgani, bu sohaga 
ko‘ plab yosh iste’ dod egalari kirib kelayotgani uning 
ravnaqi va istiqbolidan dalolat beradi.
Yosh ijodkorlarni tarbiyalash b o ‘ yi.cha zarur naza- 
riy va o ‘ quv-metodik bazani shakllantirish, bugungi 
kun talablariga javob beradigan mutaxassislarni tayy- 
orlash yuzasidan amaliy ishlarni keng y o ‘ lga q o‘ yish 
va bu muammolarni yechish im konini berishi shubha- 
sizdir.
M illiy san’ atimizga b o‘ lgan ehtiyoj va o ‘ sib ke- 
layotgan yosh iste’ dodlarni tarbiyalash, ularni voy- 
aga yetkazish shu kunining dolzarb masalalaridan 
biridir. Buning uchun yuksak badiiy mahorat bilan 
bir qatorda m illiy tafakkur va salohiyatga ega b o ‘ lgan 
iste’ dodli yoshlarni tarbiyalash, ularni qo‘ llab-quv- 
vatlash masalasiga alohida e’ tibor qaratm og‘ imiz 
lozim . San’ at va madaniyatdek qudratli kuch orqali 
inson qalbiga y o ‘ l topish haqida so‘ z yuritar ekanmiz, 
har bir iste’ dod egasi o ‘ ziga xos bir olam ekanligini,

---

shu sababli ijod ahlini boshqarishga urinish mumkin 
emasligini unutmasligimiz kerak.
0 ‘ zbekiston 
Respublikasi 
Kadrlar 
tayyorlash 
m illiy dasturida ta’ kidlab o ‘ tilganidek, talaba va 
o ‘ quvchilar, o ‘ qituvchilar hamda yosh rassomlar uc- 
hun qo‘ llanmalarni yaratish asosiy maqsadlarimizdan 
biri b o ‘ lm og‘ i lozim.
Tasviriy san’ at sohasi ijodkordan katta bilim va 
mahoratni talab qiladi. Bilamizki, tasviriy san’ atda 
juda 
k o‘ p 
y o ‘ nalishlar 
mavjud 
b o ‘ lib, 
mazkur 
q o‘ llanma tasviriy san’ atning asosiy poydevori b o ‘ lgan 
chizmatasvir, uning turlari bilan tanishtiriladi. Chiz- 
matasvirda perspektivaning q o‘ llanilishi, komponov- 
ka (qog‘ ozga joylash), proporsiya (o ‘ lchamlar), kon- 
struktiv qurish, tusda ishlash, shtrixlar bilan ishlash, 
chizmatasvir texnologiyalari, q og ‘ oz, qalam, k o‘ mir, 
sous, sangina, retushlar, detallar ustida ishlash haqi- 
da umumiy tushunchalar berib boriladi .
Tasviriy san’ at insoniyat tarixida juda katta aha- 
miyatga ega ekanligini yaxshi bilamiz. Insoniyat 
paydo b o ‘ libdiki, uning hayotida tasviriy san’ atning 
ilk belgilari namoyon b o ‘ lgan. Uzoq o ‘ tmishda odam- 
lar to g ‘ u-toshlarga ilk suratlarni chiza boshlaganlar. 
Bunda ular asosan hayvonlarni, qushlarni, odamlarni 
va k o‘ pincha ovchilikka bag‘ ishlangan lavhalarni tas- 
virlashgan. Biz bilamizki, chizmatasvir nafaqat tas­
viriy san’ atning, balki barcha turdagi, arxitektura 
sohasi b o‘ ladimi yoki dizayn sohasi b o ‘ ladimi, ushbu 
sohalarning asosiy negizi b o ‘ lib xizmat qiladi. Shun- 
ing uchun ham chizm atasvir barcha tasvirlarning aso- 
si, ya’ ni poydevoridir.
Shu bilan birga ushbu q o‘ llanmada hozirgi zamon 
tasviriy san’ atida chizmatasvirlarni yaratish texnika- 
si va ulardan t o ‘ g ‘ ri foydalanish haqidagi qonun va

---

qoidalar to ‘ g ‘ risida ma’ lumotlar berilgan. Bundan 
tashqari, q o‘ llanmada gipsdan ishlangan geometrik 
jism lar, odam yuzining qismlari, antik davr odamlari 
haykallarining namunalari ham o ‘ z aksini topgan. Bu 
kabi namunalar orqali chizish sir-asrorlarini o ‘ rgatish, 
tasviriy san’ atga qiziqtirish orqali barkamol avlod- 
ni tarbiyalash ushbu q o‘ llanmaning asosiy maqsadi 
hisoblanadi.
C H IZM A TA SV IR HAQIDA M A ’ LUMOT
Chizmatasvir asosan kontur chiziqlar va shtrixlar 
yordamida qo‘ lda bajariladigan grafik tasvir sirasiga 
kiradi. Chizmatasvir tasviriy san’ atda plastik yechim- 
lar, tuslar, yoru g4 va soyalar yordamida bajariladi. U 
asosan bir rangda, ba’ zi hollarda ikki yoki uch rangda 
ham bajarilishi mumkin.
Tasviriy san’ atda chizmatasvir grafitli qalamda 
shtrixlar berish yordamida amalga oshiriladi. Chiz- 
matasvirlar asosan ilm iy-ko‘ rgazmali, amaliy, badiiy 
va texnik xarakterda b o ‘ lib, tasviriy san’ atda keng 
q o‘ llaniladi.
Chizmatasvir rangtasvir asarlarini yaratishda, 
boshlang‘ ich bosqichni va unda tasvirlanayotgan pred- 
metlarning tashqi shaklini, hajmini hamda tasvirlanay­
otgan predmetlarning perspektivasi va b o ‘ shliqdagi 
joylashuvini tasvirlashda asosiy rol o ‘ ynaydi.
Chizmatasvir mustaqil holda badiiy ijodiyotda 
grafika y o ‘ nalishining asosini tashkil etadi. Chiz­
matasvir orqali tasviriy san’ atda grafikaning boshqa 
turlari qatorida gravyura, litografiya va shunga 
o ‘ xshash ko‘ plab turlari ham rivojlangan.
Chizmatasvir chizish uslublari ishlanishiga qarab 
turli k o‘ rinishlarda b o ‘ ladi. Ular chizmatasvir mav-

---

zusiga, janriga, texnik xarakteriga va bajarilishiga 
qarab bir-biridan farqlanadi. Chizmatasvirdan yuqori- 
da aytib o ‘ tganimizdek, dastgohli rangtasvir, grafika, 
haykaltaroshlik asarlarida ham foydalaniladi. Yordam- 
chi chizmatasvir, nabroskalar, etyudlar, eskizlar tas­
viriy san’ atda badiiy qiymatga egadir. Chizmatasvir 
arxitektura ko‘ rinishlarini tasvirlashda ham asosiy 
rol o ‘ ynaydi. Chizmatasvirni bajarish texnologiyalari 
bo‘ yicha «quruq» va «suyuq» b o‘yoqli ko‘ rinishlardan 
iborat b o‘ ladi.
Qadimda chizmatasvirning bunday «quruq» turi 
bilan ishlashda asosan ko‘ mirdan (ugol) foydalanilgan. 
Uyg‘ onish davri chizmatasvirida ko‘ mirdan tashqari 
Italiya qalami (qora bo‘ r) va sangina (qizil b o‘ r) kabi 
chizish ashyolari paydo b o‘ la boshlagan. XVI asrdan 
boshlab chizmatasvirda grafitdan, XVIII asr oxiriga 
kelib zamonaviy ko'rinishdagi usti yog‘ och qoplama- 
lar bilan qoplangan qalamlardan foydalanila boshlan- 
di. Suyuq b o‘ yoqli chizmatasvirlar esa asosan perolar 
yordamida ishlangan.
Bunday perolar qush patlaridan, temirdan va h.k. 
yasalgan. Perolardan tashqari chizmatasvirlar kist- 
lar yordamida ham bajarilgan. Perolarda bajarilgan 
chizmatasvirlar esa ko‘ pincha tush, bistr, sepiya va 
siyohlar yordamida tasvirlangan.
Chizmatasvirda ishlatiladigan qog‘ oz ashyolar tur- 
li ko‘ rinishlarga ega b o‘ lgan. Qadimda chizmatasvir 
ishlashda papirus, 0 ‘ rta asrlarda esa pergament, key- 
inchalik esa maxsus tayyorlangan qog‘ oz ashyolar- 
dan foydalanilgan. Uyg‘ onish davridan boshlab chiz­
matasvirni ishlashda Xitoyda ixtiro qilingan qog‘ ozlar 
ishlatila boshlangan. Bu qog‘ ozlar Yevropaga X -X II 
asrlarda kirib kelgan. Qadimda chizmatasvir ishlash- 
dan oldin qog'ozlar yuza qismiga maxsus qoplama-

---

lar surtilgan va turli ranglar yordamida b o ‘ yalgan. 
Bu kabi rangli q o g ‘ ozlarga asosan Italiya qalamlari, 
k o‘ mirlar yordamida ishlanib, so‘ ng yoru g‘ tomonlari 
oq b o ‘ r yoki oq b o ‘ y °q lar orqali b o ‘ rttirilgan.
Yuqorida ta’ kidlab o ‘ tganimizdek, chizmatasvir 
tasviriy san’ atning ilk ko‘ rinishlaridan biri hisobla- 
nadi. Qadiingi dunyo san’ atida chizmatasvir to g ‘ -u 
toshlarga va g ‘ orlarga ishlangan b o ‘ lib, ular hozirgi 
chizmatasvir namunalarning ajralmas bir qismi hi- 
soblanadi. Bunday san’ at asarlari asosan toshlarga, 
suyaklarga, loylarga turli mavzudagi ov sahnalari, 
qushlar, hayvonlar, turli m avjudotlar va odamlarning 
tasvirlari uchli asbob yordamida tirnash orqali tasvir- 
langan.
0 ‘ rta asrlarda chizmatasvir k o‘ pincha arxitektura- 
da va ularning detallari hamda mahobatli, konturli 
tasvirlarini chizishda keng q o‘ llanilgan. Chizmatasvir 
asosan natura ishlash jarayonida rivojlanib boradi. Es- 
kizlar, nabroskalar, qoralamalar, etyudlar tasvirlash 
barobarida chizm atasvirning asosiy janrlari shakllanib 
boradi. Bular tarixiy janr kom pozitsiyalari, manzara, 
portret va shunga o ‘ xshash y o ‘ nalishlardir. X V asr- 
ning ilk U yg‘ onish davrida Leonardo da Vinchi, R a fa ­
el Santi, Mikelanjelo, Adel Sarto kabi buyuk va mash- 
hur rassomlar chizmatasvir va rangtasvir janridagi 
ko‘ plab asarlarni meros qilib qoldirganlar.
Bugungi kunda o ‘ zbek rassomlari ham tasviriy 
san’ atning chizmatasvir y o ‘ nalishi b o ‘ yi.cha samara- 
li ijod qilib kelmoqdalar. B. Jalolov, J. Umarbekov, 
A . Ikrom jonov, A . Mirzayev, A . Nur, S. Raxm etov, 
R. Xudayberganov, S. Abdullayev kabi rassomlar 
shular jumlasidandir.

---

CHIZMATASVIR QOG‘OZLARI HAQIDA
Chizmatasvirni chizishdan oldin unga to‘ g ‘ ri kela- 
digan qog'ozni tanlash zarur. Tez bajariladigan nabro- 
ska va qoralamalarni chizish uchun katta o ‘ lchamdagi 
qog‘ ozlar shart emas. Ularni chizishda oddiy albom- 
dan ham foydalansa b o‘ ladi (1-rasm).
Katta o ‘ lchamdagi va uzoq muddatli chizmatasvir- 
lar uchun albatta «vatman», «yarim vatman», hozir- 
gi davrda esa «goznak» qog‘ ozlaridan foydalaniladi. 
Buning uchun avvalo qog‘ ozni planshetga tortish 
kerak bo‘ ladi. Shoshilinch paytlarda qog‘ ozni knop- 
ka yordamida planshetga mahkamlab ishlash ham 
mumkin, ammo bu yaxshi samara bermaydi. Shuning 
uchun qog‘ ozni oldin suv bilan yaxshilab ho‘ llab, 
qog‘ oz o ‘ ziga kerakli suvni shimib olgach, uni plan­
shetga chekkalarini bukkan holda, knopkalar yoki 
PVA yelimi bilan yopishtirish mumkin. Buning uc­
hun qog‘ ozni tortishdan oldin planshet o ‘ lchamidan 
bir oz kattaroq qilib kesib olinadi. Undan so‘ ng qog‘ oz 
tortilgan planshetni quritishimiz lozim. Bunday holda 
planshetni pechka oldiga yoki quyosh nurlari tikka 
tushayotgan joyga qo‘ yish mumkin emas, chunki or- 
tiqcha issiqlikdan qog‘ oz tez quriydi. Natijada plan­
shetga tortilgan qog‘ oz burchaklari qattiq tortilib, 
to‘ lqinsimon b o‘ lib qoladi. Bu esa chizish jarayonida 
bir muncha qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.
Bunday ahvol yuzaga kelmasligi uchun qog‘ ozni 
asta-sekinlik bilan qurishini ta’ minlash lozim. Yaxshi 
tortilgan planshetdagi qog‘ ozga chizmatasvir ishlari- 
ni bajarish ancha oson kechadi. Qog'ozni planshetga

---

1-rasm
reykalar yordamida maxsus tayyorlangan moslama 
(stirator) bilan ham tortish mumkin. Buning uchun 
avvalo yuqorida ta’ kidlab o ‘ tilgan jarayonni takror- 
lab, planshet ustiga q o‘ yilgan q og ‘ oz burchaklari 
to ‘ rtburchak shaklida kesilib, chekkalari bukilgan 
holda ustidan stirator yordamida planshetga kiydirila- 
di. Stiratorning qulay tomoni shundaki, chizmatasvir 
yakunlangandan keyin uni yechib olish oson kechadi 
va tayyor chizmatasvirni kerakli joyga q o‘ yib, keyingi 
chizmatasvir ishlariga tayyorgarlik k o‘ rish mumkin.

---

QALAM
Tasviriy san’ atda chizmatasvir, nabroska va qoral- 
amalarni chizishda «K onstruktor», «Orien», «Мауак» 
markali qalamlardan foydalaniladi. Qalamlarning si- 
fatlilik darajasi raqam va harflar bilan belgilanadi.
Masalan, «М », «2М », «ЗМ» kabi raqam va harf­
lar bilan belgilanib, bunda raqamlar soni ortgan sari 
qalamning yumshoqlik darajasi ham ortib boradi. Qat- 
tiq turdagi qalamlar esa «Т », «2Т », «ЗТ» kabi raqam 
va harflar bilan belgilanadi. Bunda ham raqamlar soni 
oshgan sari qalamning qattiqlik darajasi ortib bora­
di.
Chizmatasvirni chizishda o‘ rtacha yumshoqlikdagi 
qalamlar, ya’ ni «ТМ », «М» kabi qalamlar bilan ish- 
lagan ma’ qul. Undan keyin esa birmuncha yumshoq 
bo'lgan «2М », «ЗМ» kabi qalamlar orqali davom et- 
tirsa bo‘ ladi. Ijodiy-o‘ quv chizmatasvirlarni bajarish- 
da qog‘ ozning sifatlilik darajasiga qarab u yoki bu 
turdagi qalamlardan foydalangan ma’ qul.
Masalan, tez bajariladigan nabroska qoralamalarni 
bajarishda asosan o‘ ta yumshoq turdagi qalamlardan 
foydalanish qulay hisoblanadi. Vatman va yarim vat- 
manlarda bajariladigan uzoq muddatli chizmatasvirni 
chizishda va shtrixlash jarayonlarida esa «Т» yoki 
«ТМ» raqamli qalamlarni ishlatgan ma’ qul.
Qog‘ oz turlariga e’ tibor beradigan bo‘ lsak, silliq 
qog‘ ozlarga yumshoq qalamlar bilan chizish qulaydir. 
Bir oz dag‘ al bo‘ lgan qog‘ ozlarga esa o‘ rtacha yum­
shoqlikdagi qalamlar bilan chizish tavsiya etiladi. 
K olrinishi g'adir-budur bo‘ lgan vatman qog‘ ozlarga 
qalam bilan chizish va shtrix berish jarayoni ancha 
qiyin kechadi. Bunday qog‘ ozlarga chizilgan chiz­
matasvir shtrixlari dag‘ al va uziq-uziq bo‘ lib ko‘ rinadi.
l о

---

Shuning uchun ham bunday navli vatmanlardan akva- 
rel rangtasvirini ishlashda foydalanmagan ma’ qul.
Chizmatasvir ishlashda tasvirdan ma’ lum masofada 
turgan holda chizish tavsiya etiladi. Bu chizmatasvir- 
ni borligicha k o‘ rish hamda uning kamchilik va xato- 
larini tuzatib borish uchun qulaylik tu g ‘ diradi. Tez 
bajariladigan nabroska, qoralamalarni ishlashda va 
tasvirning ma’ lum qismiga shtrixlar berishda qalamni 
uch qismidan birmuncha yuqorida ushlab chizish tav­
siya etiladi (2-rasm). Bu esa ish jarayonida qalamni 
chizilayotgan chizmatasvir va nabroskaning u joyi- 
dan bu joyiga olib o ‘ tishda qulay hisoblanadi. Qalam­
ni oson va yaxshi ushlashning birdan bir y o ‘ li qalam 
ning uchli qismini barmoqlardan birmuncha uzoq- 
likda, ikkinchi qismini esa kaftlar orasida ushlash 
ma’ quldir (3-rasm).
KO‘ MIR (ugol)
Chizmatasvir ishlashda qalam singari y o g ‘ ochlarni 
yoqish orqali tayyorlangan k o‘ mir ham juda katta 
ahamiyatga ega. K o‘ mir asosan maxsus tayyorlangan 
b o ‘ lib, dumaloq va cho'zinchoq k o‘ rinishda ishlatiladi.

---

Bunday ko‘ mirlarni hatto o ‘ zimiz uy sharoitida ham 
tayyorlasak bo‘ ladi.
Buning uchun qalam shaklida va uzunligida qir- 
qilgan quruq shoxchalarni temir quti ichiga tikka 
qilib joylashtiramiz. Kesilgan shox qalamchalari quti- 
dan uzun bo'lmasligi kerak. Ular qutida siqilib turishi 
uchun temir qutini qum bilan to‘ ldiramiz va qopqog‘ ini 
yopamiz. Qopqoqni yopishdan oldin uning ustini te- 
shamiz va teshikni ochiq qoldirgan holda o g ‘ zini loy 
bilan suvaymiz.
Ana undan keyin qutini olovga