Глицирризин кислотаси, структураси, ҳисобланган структуралари
Download 4.66 Mb. Pdf ko'rish
|
c portal guldu uz SUPRAMOLEKULYAR BIRIKMALAR KIMYOSIGA KIRISH (2)
|
5-rasm. Ba‘zi klatrat birikmalarning stereotasvirlari: a) Ksenon geksagidratining klatrati, D-boʻshliqda joylashgan ksenon molekulasi koʻk rangda, katta T-boʻshliqdagisi sariq rangda, kislorod atomlari (qizil rangda) va vodorod atomlari kichkina toʻrsimon koʻrinishda; b) n-parafin molekulalarining (koʻk rangda ajratilgan) mochevina molekulalari klatrat karkasi kanalining boʻshliqlarida joylashganligi koʻrsatilgan. Ushbu strukturaning elementar katakchasisi oʻz ichiga 46 ta suv molekulasini oladi va 8 ta boʻshliq: ikkita xuddi shunday kichik dodekaedral D- boʻshliqlar (ularda joylashgan ksenon molekulalari koʻk rangga boʻyalgan) va oltita katta oʻn toʻrt qirrali T-boʻshliqlar (bunda ksenon molekulalari sariq rangga ega). Demak, hisobga koʻra 8 : 46 = 1 : 5,75 ga teng, lekin D-boʻshliqlarning kichik bir qismi boʻsh qolganligi sababli, gidrat soni oltitaga yetadi. Xuddi shunday tuzilishni suv molekulalari argon kripton, metan, atsetilen, vodorod sulfidi va xlor bilan ham hosil qilishi mumkin. Agar mehmon molekulasi kattaroq boʻlsa (masalan, CHCl 3 , CCl 4 , tetragidrofuran), u holda ksenon gidratlari 1 : 17 nisbat bilan hosil boʻladi. Bunda tuzilishi katta olti burchakli N-boʻshligʻi ksenondagi T-boʻshligʻidan biroz kattaroq boʻladi. 30 Kraxmalning yod ta‘sirida koʻk rang hosil qilish reaksiyasida ham klatrat hosil boʻlishi isbotlangan. Bunda yod molekulalari kraxmal molekulalarining oʻrtasida joylashadi. Kraxmal gidrolizining mahsuloti α-dekstrin yod ta‘sirida zangori rang hosil qiladi. α-dekstrin benzol bilan klatrat hosil qiladi, lekin brombenzol molekulasi uning tarkibiga suqilib kira olmaydi. β-dekstrin brombenzol va hatto naftalin molekulasini ham sigʻdira oladi, ammo hajmi kattoroq antratsen bilan klatrat hosil qila olmaydi. ―Kiritish birikmalari‖ ning barchasi uchun umumiy boʻlgan xususiyat ularning beqarorligidir. Ularning mustahkamligi odatdagi molekulalarga nisbatan oʻn marta kam boʻlib, hatto nisbatan eng barqaror hisoblangani ham suvda eritilganda yoki qizdirilganda dastlabki komponentlarga ajraladi. Masalan, mochevinaning uglevodorodlar bilan hosil qilgan ―kiritish birikmalari‖ suvda eritilganda uglevodorod (chunki suvda erimaydi) ajralib chiqadi. Erituvchi sifatida suv oʻrnida efir ishlatilsa, uglevodorod efir qavatiga oʻtib, mochevinning oʻzi qoladi. ―Kiritish birikmalari‖ning suyuqlanish haroratini aniqlash uchun eritma kapilyarda qizdirilsa, uglevodorod uchib chiqadi. Qizdirish davom ettirilsa, qolgan massa mochevinaning suyuqlanish haroratida suyuqlanadi. Fenol ham kabi va qator boshqa moddalar bilan klatratlar hosil qiladi. Kristall panjaradagi fenol molekulalari (ular 12 ta ekanligi aniqlangan) oʻzaro vodorod bogʻlar hamda Van- der-Vaals kuchlar yordamida ushlanib turadi. Katakdagi mehmon molekulalar soni, ularning oʻlchamiga bogʻliq. Ikki atomli fenolgiroxinonning klatratlari ham yaxshi oʻrganilgan. Bularda katakda va joylashishi mumkin. Gidroxinon suqulib kiruvchi moddalar ishtirokida nisbatan gʻovak β (d q1,25g/sm) ularsiz nisbatan zich (d q 1,35g/sm) -modifikatsiyada kristallanadi (chunki keyingi holda klatratlar hosil boʻlishi uchun imkoniyat yoʻq). Yuqori yogʻ kislotalarning dezoksixoll kislota hosil qilgan, ―kiritish birikmalari‖-polein kislotalar ham ancha mukammal oʻrganilgan. Xolein tabiatda koʻp tarqalgan va kraxmal, oqsil, tsellyulozalar hosil qiladigan kiritish birikmalari kabi organizmda kechadigan protseslarda muhim rol oʻynaydi. |
