Глицирризин кислотаси, структураси, ҳисобланган структуралари

11-rasm. Kation- π oʻzaro ta‘sirlashuv sxemasi. Oʻng tomonda benzolning 
kvadrupol momenti. 
 
2.6. π-π-Steking oʻzaro ta’sirlashuvlar
π-π-Steking oʻzaro ta‘sirlashuvlarning energiyasi 0-50 kDj/molni tashkil 
etadi. Aromatik xalqalarning biri elektron bulutiga boy, ikkinchisida esa elektron
tanqisligi boʻlgan vaqtda ularning orasida ushbu kuchsiz elektrostatik oʻzaro 
ta‘sirlashuv yuzaga kelishi mumkin. π-π-steking ta‘sirlashuvning garchi koʻp sonli 
boshqa variantlari boʻlsa ham, ularning eng asosiy ikkita turi mavjud: ―tekislik 
tekislikka‖ va ―yon tomoni tekislikka‖ ta‘sirlashuvlardir (12-rasm). ―Tekislik 
tekislikka‖ turdagi π –taxlanishdagi oʻzaro ta‘sirlashuvlar grafitning ―silliqligiga‖ 
va uning yogʻlanish xossalariga javob beradi. Nukleoasoslarning aril halqalar 
orasida xuddi shunday π-π –steking oʻzaro ta‘sirlashuvlar DNK qoʻsh spiralining 
barqaror boʻlishiga yordam beradi.
12-rasm. π-π-Steking oʻzaro ta‘sirlashuvlarning asosiy turlari 
―Yon tomoni tekislikka‖ oʻzaro ta‘sirlashuvlarga bir aromatik xalqaning 
elektron tanqis vodorod atomlari va boshqa xalqaning elektronga boy boʻlgan π- 
buluti orasidagi kuchsiz vodorord bogʻlanish deb qarash mumkin. Ushbu turdagi 
oʻzaro ta‘sirlashuvlar kichik aromatik uglevodorodlar qatori (benzol ham kiradi) 
kristallik strukturada ―archa‖ kabi taxlanishni ta‘minlaydi (13-rasm).

---

46 
 
13-rasm. Oʻzaro ta‘sirlashadigan π-kvadrupollar 
π-π –Steking oʻzaro ta‘sirlashuvlarda kuzatiladigan turli xil yoʻnalishlarni va 
ta‘sirlashuv energiyasi miqdorini oldindan bashorat qilish uchun Kembridj va 
Sheffild (Buyuk Britaniya) universitetlaridan Dj. Sanders (J.Sanders) va K.Xanter 
(C.Hunter) elektrostatik va Van-der-Vaals kuchlar orasidagi raqobatini inobatga 
olgan holda steking oddiy modelini taklif qilishdi. Ularning modeli ikkita π-
sistemaning sirt maydoni Van-der-Vaals tortish kuchlarining oʻzaro ta‘sirlashuviga 
proporsionalligiga asoslangan. Ushbu oʻzaro tortilish ta‘sirlashuv π-π-
ta‘sirlashuvlarning umumiy energiyasida ustunlik qiladi va bir molekula π-
elektronlarining manfiy zaryadlangan bulut va qoʻshni molekulaning manfiy 
zaryadlangan σ-tuzilishi orasidagi bir-biriga tortishish deb qarash mumkin. Ikkita 
oʻzaro ta‘sirlashadigan molekulalarning bir-biriga nisbatan yoʻnaltirilishi ikki 
manfiy zaryadlangan π-sistemalarning elektrostatik itarilishi bilan belgilanadi. 
Sanders va Xanter butun molekula emas, balki atomlar jufti oʻzaro 
ta‘sirlashuvlarni muhimligini ta‘kidladilar, garchi ularning yondoshuvi 
muvaffaqiyatli boʻlsa ham, ushbu π-π- steking oʻzaro ta‘sirlashuvning tabiati hali 
yetarli darajada oxirigacha oʻrganilgan emas. Xususan, Pittsburg universitetidan 
(AQSH) K.Vilkoks oʻrindoshlar effektiga tegishli oʻz ishida elektrostatik oʻzaro 
ta‘sirlashuvlariga qaraganda London dispersion kuchlari kattaroq ahamiyatga ega 
deb ta‘kidlaydi. 

---

47