Глицирризин кислотаси, структураси, ҳисобланган структуралари

 
2.10. Mezbonni supramolekulyar tuzish (konstruirovanie) 
 
Mehmonni aniq tanlab bogʻlaydigan mezbon komplementar kontsepsiyasida 
(mehmon va mezbonning sterik va elektron holatlarining mosligida) xelat va 
makrosiklik effektlar ham mezbonni oldindan tashkil qilishda hal qiluvchi 
ahamiyatga ega.
 
Supramolekula hosil boʻlishida mezbonning tuzilishi ya‘ni dizaynining aniq 
boʻlishi muhimdir, ushbu yondoshuv yangi mezbonning xossalari haqida tezroq 
xulosa chiqarishga yordam beradi. Agar mehmon metall kationi boʻlsa, uning 
oʻlchami (ionning radiusi), zaryad zichligi va ―qattiqligi‖ ahamiyatga ega. 
(Masalan, oltingugurtdek ―yumshoq‖ donor atomlari 
kabi 
ionlarga oʻxshash ―yumshoq‖ mehmonlarni bogʻlash uchun qulay hisoblanadi). 
Anion kompleks hosil qilishda bu omillar (faktorlar) ham sferik anionlarga, 
maalan, xlorid, bromid va boshqalarga, ta‘sir qiladi, nosferik mehmonlar uchun 
ularning shakli va zaryadi, shuningdek vodorod bogʻlanishning donor 
xarakteristikalari boʻlgan omillar muhim ahamiyatga ega. Organik kation va 
anionlarga gidrofil va gidrofob sohalariga ega boʻlgan mezbon molekulalari zarur 
boʻladi, mehmon neytral molekulalariga esa mezbon bilan kuchli ta‘sirlashuvni 
amalga oshiradigan guruhlarning qutbliligi yetarli boʻlmasligi mumkin.
Mezbonning oʻlchami, zaryadi, donor atomlarining xarakteri kabi 
parametrlar aniqlangandan keyin, ligandlarni bogʻlash (tikish) ijodiy jarayonni 
boshlash mumkin. Ushbu jarayonning asosiy kontsepsiyasi bu tashkil qilishdir.

---

51 
Mezbon-mehmon ta‘sirlashuvlari bogʻlanish markazlari orqali oʻtadi. Bunday 
markazlarning turi va soni mehmonning bogʻlanish markazining xususiyatini 
(mehmon ta‘rifga koʻra, bogʻlanish markazlariga ega boʻlgan sherik (partnyor) 
maksimal toʻldirishi lozim (komplementar boʻlishi), va bogʻlanish markazlari 
mehmon oʻlchamiga toʻgʻri keladigan mezbonning organik karkasida mos ravishda 
joylasha olishi kerak. Bogʻlanish markazlari bir – biridan oʻzaro itarilishi minimal 
boʻlgan holdagi masofada boʻlib, bir vaqtning oʻzida mehmon bilan ta‘sirlashish 
imkoniyatga ega boʻlishi kerak. Ma‘qul boʻlgan ta‘sirlashuvlar soni qancha koʻp 
boʻlsa, shuncha yaxshi. Odatda stabil komplekslar mezbonni oldindan tashkil 
etilgani holda ya‘ni bogʻlanish vaqtida kompleks hosil boʻlish erkin energiyasini 
kamaytiradigan entropiya va entalpiya oʻzgarishlar sodir boʻlmasligi kerak. 
Bogʻlanish butunlay qaytmas boʻlganda, bunday mezbonlar oʻz mehmonlari uchun 
ideal ―tarnov‖ (stok) vazifasini bajaradilar. Masalan, bunday kompleks hosil 
boʻlish jarayoni oqava suvlardan begona ionlarni ajratib olish (suvni tozalash) 
maqsadida qoʻllanilishi maqsadga muvofiq boʻladi. Oʻz mehmonini kuchsizroq 
bogʻlaydigan (bogʻlangan va bogʻlanmagan zarrachalar oʻrtasida qandaydir 
muvozanat mavjud) mezbonlardan sensor va tashuvchilar sifatida foydalanish 
mumkin boʻladi, bunda ―bogʻlanish-topilish-ajratib olish‖ yoki ―bogʻlanish-
transport-ajratib olish‖ kabi jarayonlar ketma-ketligi amalga oshiriladi. 
Mezbon (ligand) organik karkasning tabiati lipofil yoki gidrofilligiga 
qaramasdan mehmon molekulasining oʻzini tutishida katta rol oʻynaydi. Bu 
mezbon va uning komplekslarining eruvchanligini belgilab beradi. Ligand hajmi 
va bogʻlanish boʻshligʻiga yoki yorigʻiga oson kirishi hosil boʻlgan kompleksning 
ham termodinamik stabilligiga, ham bogʻlanish kinetikasiga ta‘sir qiladi. Yonaki 
guruhlar (masalan, uzun alkil zanjirlar) kiritilishi mezbonning lipofilligini 
kuchaytirish yoki tashqi kompleks, masalan, polimer substrati yoki biomolekula 
bilan ta‘sirlashuvini stimullashtirish mumkin. Bunday mezbonlar tibbiyotda 
radiatsion 
diagnostika 
maqsadida 
odam 
tanasining 
ma‘lum joylariga 
radioizotoplarning yoʻnaltirilgan transporti uchun yoki sun‘iy ―ferment 
imitatorlarini‖ ishlab chiqishda qoʻllaniladi. 

---

52 
Yuqorida koʻrib chiqilgan prinsip va yondoshuvlarning umumlashtirilishi 
fanning yangi sohasini yaratilishiga olib keldi. Umumlashgan koordinatsion kimyo 
deb nomlangan bu soha ham supramolekulyar, ham klassik (Verner) noorganik 
koordinatsion kimyoni qamrab olgan. 
Shuni tan olish kerakki, bugungi kunda supramolekulyar kimyo ulardan biri 
hisoblanadi tadqiqotning eng tez rivojlanayotgan sohalari. Uning fanlararo aloqasi 
tabiat fiziklar, mutaxassislar oʻrtasida keng qamrovli hamkorlikka olib keldi 
kompyuter modellashtirish, kristallograflar, noorganik kimyogarlar va qattiq 
holatdagi kimyogarlar, sintetik organiklar, 
biokimyogarlar va biologlar.