Global Circulation Models – the basis for climate change science

Iqlimiy tizimning tarkibiy qismlari

Дарё оқимининг ҳосил бўлишига ҳавза рельефи бевосита ва билвосита таъсир этиши мумкин. Рельефнинг оқимга бевосита таъсири ҳавзанинг нишаблиги орқали ифодаланади. Агар ҳавзанинг нишаблиги катта бўлса, оқим жадал суратда ҳосил бўлиб, унинг дарё ўзанига оқиб келиш вақти қисқаради. Шу билан бирга ер остига шимилиш ва буғланишга ҳам кам миқдорда миқдорда сув сарфланади. Ҳавзанинг, ёнбағирларининг нишаблиги нисбатан кичик бўлганда эса юқорида баён қилинганларнинг акси кузатилади.

• Дарё оқимининг ҳосил бўлишига ҳавза рельефи бевосита ва билвосита таъсир этиши мумкин. Рельефнинг оқимга бевосита таъсири ҳавзанинг нишаблиги орқали ифодаланади. Агар ҳавзанинг нишаблиги катта бўлса, оқим жадал суратда ҳосил бўлиб, унинг дарё ўзанига оқиб келиш вақти қисқаради. Шу билан бирга ер остига шимилиш ва буғланишга ҳам кам миқдорда миқдорда сув сарфланади. Ҳавзанинг, ёнбағирларининг нишаблиги нисбатан кичик бўлганда эса юқорида баён қилинганларнинг акси кузатилади.
• Ҳавза рельефининг оқим ҳосил бўлишига билвосита таъсири жуда каттадир. Бу таъсир сув мувозанатининг асосий элементлари бўлган ёғин-сочин, буғланиш. ер остига шимилиш ва ҳавзада тўпланадиган сув миқдори орқали сезилади.
• Умуман тоғли ўлкаларнинг гидрологик шароитида рельефнинг аҳамияти ниҳоятда каттадир. Рельеф гидрологик ходисаларга, шу жумладан оқим ҳосил бўлиш жараёнига кўпинча бевосита эмас, балки табиий-географик, айниқса, иқлимий омиллар орқали таъсир этади.

Тупроқ қопламининг оқим ҳосил бўлишига таъсири

• Ҳар қандай дарё ҳавзаси юзасининг маълум қисми тупроқ билан қопланган бўлади. Тупроқ қопламининг оқим ҳосил бўлишига таъсири унинг сув шимилиш ва шимилган сувни ўзида ушлаб тура олиш имконияти билан характерланади. Тупроқ қопламининг шу хусусиятига боғлиқ ҳолда ер ости ва юза оқимлар миқдори ҳам турлича бўлади.
• Тупроқ қопламининг сув шимиш қобилияти, унинг табиий-механик ва табиий-кимёвий хусусиятларига боғлиқдир. Тупроқ заррачаларининг ўлчамлари қанча катта бўлса, у шунча кўп миқдордаги сувни шимади. Масалан, қумли тупроқ, лой тупроққа нисбатан 5-10 марта кўп сувни шимади. Натижада биринчи турдаги тупроқлар кўп тарқалган ҳавзаларда дарё оқимининг асосий қисмини ер ости сувлари ташкил этади.
• Тупроқ қопламининг оқимнинг ҳосил бўлишига таъсири ҳақида гап кетганда ҳавзадаги ҳайдалган ерлар майдонларига ҳам эътибор бериш керак. Айрим кузатишлар ва илмий тадқиқот ишлари натижаларининг кўрсатишича ҳайдалган ерларда ҳайдалмаган майдонга нисбатан оқим 40-80% миқдорда кам ҳосил бўлади.