Global finansliq kriztin’ rawajlaniw tendenciyalari Kirisiw Tiykarg’i bo’lim

Global finansliq kirizistin’ kelip shig’iw sebepleri ha’m onin’ aqibetleri.
Bul krizis Amerika Qospa Shtatlarında ipotekalı kreditlew sistemasında júz bergen krizis jag’dayinan baslandı. Keyininen bul processtiń kólemi keńeyip, iri bankler hám finanslıq strukturalardıń likvidlik, yaǵnıy tólew qábileti kushsizlenip, finanslıq kriziske aylanıp ketti. Dúnyanıń jetekshi fond bazarlarında eń iri kompaniyalar indeksleri hám aktsiyalarınıń bazar ma`nisi ólimli dárejede túsip ketiwine alıp keldi. Bulardıń barlıǵı, óz gezeginde, kóplegen mámleketlerde islep shıǵarıw hám ekonomikalıq ósiw pátleriniń keskin tómenlep ketiwi menen baylanıslı jumıssızlıq hám basqa unamsız aqıbetlerdi keltirip shıǵardi.
Bunnan ayqın boladı, daslep AQSh ipoteka bazarlarında kórinetuǵın bolǵan usı krizis jetkiliklishe tólew uqıpına iye bolmaǵan, qarızlardı qaytarıw qábileti gumanli bolg’an qarızdarlarǵa ipoteka kreditleri beriw ámeliyatınıń jedellesiwi nátiyjesinde júz berdi.
Sol sebepli, ipoteka krediti óziniń manisi boyınsha kóshpes múlk girewi esabına beriletuǵın kreditler bolsada, AQSh bazarları bunday likvidli kóshpes múlkke jetkiliklishe «to'yindi» hám olardıń bahaları keskin tuse basladı. Bunıń ústine investitsion banklerdiń AQSh ipoteka bazarları daǵı jańa finanslıq o’nim esaplanǵan aktivlerdi sekyuritizatsiyalaw boyınsha operatsiyalarınıń kúsheyiwi ipoteka bazarları daǵı páseyiw jaǵdayları itimallilig’in asırdı.
AQSh ekonomikası jaratılǵan shárt-shárayatlar sebepli arzan kredit resurslarına to'yindi jáne bul Federal rezerv sisteması (FZT) ámelge asırıp atırǵan pul-kredit siyasatın ózgertiwine alıp keldi. Nátiyjede 2004-2006 jıllarda Federal rezerv sisteması procent stavkalardı 6 dan, 25% ge shekem kóterdi. Kreditlerdiń qımbatlasiwi xalıqtı ipotekaǵa salıstırǵanda talabınıń tómenlewine hám kreditlerdi qaytarıw boyınsha qarızdarlar tólewiniń qısqarıwına alıp keldi. Basqa tárepden, azıq-awqat tovarlari hám energiya resursları bahalarınıń ósiwi xaliqtin’ kreditti qaytarıw boyınsha finanslıq múmkinshilikleriniń shekleniwine alıp keldi. 2000-2007 jıllar dawamında jáhán bazarındaǵı azıq-awqat o’nimlerinin’ bahası ortasha eki esege asdı, benzin bahası bolsa 3 ten, 5 esege asdı. Neft bahası rekord dárejede, yaǵnıy bir barreli 147 dollardan arttı.
Sonin’ nátiyjesinde 2007 jıl basında AQShda xalıqtıń ipoteka kreditlerin qaytarıwı menen baylanıslı mashqala kúsheydi. Qarızdarlardıń kóshpes múlk girewi menen alınǵan kreditlerdi qaytarıwdan kóre tólewlerdi tólewden bas tartıw jaǵdayı ko’beydi. Banklerdiń tólew qábiletine iye bolmaǵan klientlerdiń kóshpes múlkin qayta satıwǵa qoyıwı nátiyjesinde ipoteka bazarındaǵı usınıs kóbeyip, bazar daǵı bahalardıń keskin tómenlewine alıp keldi.
Britaniyanıń abıraylı gazetalaridan biri bolǵan «Gardian» jáhán finanslıq daǵdarısınıń tiykarǵı ayıpkerleri dizimin járiyaladı. Usı dizimdiń aldınǵı orınlarında AQShtin’ belgili siyasatshıları orın alǵan bolıp, ol jaǵdayda krizis tek ǵana ekonomika rawajlanıwınıń náwbettegi háreketlendiriwshi kúshi ekenligi aytıp ótilgen. Kópshilik finans-ekonomistler payda bolǵan finanslıq daǵdarıstıń haqıyqıy sebeplerinen biri retinde rawajlanǵan mámleketlerde ekonomikanı haddan zıyat artıqsha erkinlestiriw siyasatınıń miywesi ekenligin, yaǵnıy o'z-ózin basqarıwshı bazar ideyasın ilgeri jıljıtıw arqalı mámlekettiń milliy ekonomikaǵa hám atap aytqanda finanslıq bazarlarǵa aralasıwın sheklengenligi menen de tariyplemekdeler. Sol orında, jáhán finanslıq daǵdarısınıń júzege keliwinde tiykarǵı sebep – finanslıq resurslar menen real islep shıǵarıw kólemi ortasındaǵı sáykesliktiń keskin aynıwı esaplaniwini atap ótiw kerek. Pul mámilesi nızamlarınan ekenin aytıw kerek, ekonomika saw hám turaqlı ámel etiwi ushın mámilege shıǵarılıp atırǵan pul massası menen tavar hám xızmetler islep shıǵarıw real kólemi ortasında arnawlı bir koefficientke ámel etiliwi kerek. Biraq, milliy ekonomikalardıń baynalminallasiwi hám globallasıw processleri pul mámilesiniń ámel etiwine de óz tásirin ótkerip, daslep ayırım mámleketler, mısalı AQShda, keyinirek kóplegen mámleketlerde usı nızamǵa ámel qılıwdıń ha’lsizleniwine, keyin bolsa onı ulıwma itibarǵa almasliqqa shekem alıp keldi. Atap aytqanda, ótken ásirdiń 70-jıllarına shekem ámel etip kelgen jáhán valyuta sistemaları pullardıń altın yamasa tavar mazmunın támiyinlew arqalı ekonomikalıq munasábetlerdiń turaqlılıǵınǵa jay jarattı. Biraq, ja’ha’n ámeliyatında 1976 jıldan basqarılatuǵın, júzip juretuǵın valyuta sistemasına ótkennen, puldin’ altın mazmunı joǵalıp, tiykarınan AQSh dolları jetekshi valyutaǵa aylang’annan son’, onıń mámilege shıǵarıliwin qadaǵalaw etip bolmay qaldı. Keyingi jıllarda globallasıw procesiniń jedellesiwi tásirinde xalıq aralıq ekonomikalıq baylanıslarda qatań valyutaǵa bolǵan talaptıń jáne de kusheyiwi AQSh tárepinen hesh qanday tovar menen támiyinlenbegen pullardıń mámilege shıǵarılıw procesin jáne de tezlatip jiberdi. Maǵlıwmatlarǵa kóre, aylanbadaǵı pul massası (naq, kredit pullar hám túrli tólew quralları ) dıń tovar hám xızmetler islep shıǵarıw real kóleminden derlik teńdey, eger puldin’ aylanıw tezligin da esapqa alınsa, mámile ushın zarur bolǵan pul muǵdarınan, yaǵnıy aqshaǵa bolǵan talaptan bir neshe on teńdey kóbeyip ketkenligin ańlatadı.
Usınıń menen bir qatarda, tiykarınan jetekshi rawajlanǵan mámleketlerde gúzetilgen tómendegi unamsız jag’daylar da finanslıq daǵdarıstıń payda bolıwına tiykarǵı sebeplerinen esaplanadı:
- noratsional pul-kredit siyasatın, hám de qayta finanslastiriw stavkasın sozılmalı túrde tómen dárejede ustap turılıwı nátiyjesinde qarızǵa jasawdıń ádetke hám kúndelik jaǵdayǵa aylanıwı ;
- finanslıq institutlardıń minnetlemeleri menen ustav kapitallari ortasındaǵı sáykesliktiń keskin aynıwı ;
- qımbatlı qag’azlar boyınsha reyting shólkemleri tárepinen jalǵan juwmaqlar beriliwi;
- finanslıq audit hám professional etika principlerıni aynıwı hám jalǵan audit juwmaqları usınıs etiliwi;
- finanslıq rag’batlantiriw usılı sapa kórsetkishlerine emes, bálki muǵdarlıq kórsetkishlerge tiykarlanǵanlıǵı ;
- joqarı risklı hám quramalı hosilaviy qımbatbaha qag’azlardi payda bolıwı hám tag’ basqalar.
Keyingi jıllarda rawajlanǵan mámleketlerde sozılmalı byudjet deficitligi hám unamsız sırtqı sawda saldosinin’ kuzetipatirg’anlig’i ja’ha’n finanslıq daǵdarısınıń payda bolıwınıń tiykarǵı faktorlarınan biri esaplanadı (1-keste).