Global finansliq kriztin’ rawajlaniw tendenciyalari Kirisiw Tiykarg’i bo’lim

Rawajlang’an ma’mleketlerde 2007-2008 jillardag’i jumissizliq da’rejesi ha’m 2009-jildag’i keleshek ko’rsetkishleri.

3-suwretdegi maǵlıwmatlardan usıdan ayqın boladı, jáhánnıń rawajlanǵan mámleketlerindegi jumıssızlıq keyingi 3 jıl dawamında ósip barıwı gúzetilip atır. 2009 jılda AQShda jumıssızlıq dárejesi 7, 2%, Yaponiyada 4, 4%, Ullı Britaniyada 6, 4%, Germaniyada 8, 2% ga osishi kútilip atır. Bul óz-ózinen social transfertlerdin’ kóbeyiwi esabina mámleket qárejetleriniń ósiwine alıp keledi.
Soǵan kóre, húkimetler dárejesinde krizisten shıǵıw boyınsha mámleket programmaların islep shıǵıwda bántlik máselelerin, talaptı rag’bantlantiriw arqalı islep shıǵarıw kólemin keńeytiwge qaratılǵan keskin sharalardı kóriw máselesin kese etip qoyıp atır.
Prezidentimiz óz dóretpelerinde finanslıq krizis jaǵdayı jáne onıń tásirinde kelip shıǵıwı múmkin bolǵan aqıbetlerge tiyisli pikirlerin dawam ettirip, náwbettegi juwmaqtı aytıp ótken ediler: «Ekinshiden, háwij alıp baratırǵan global finanslıq krizis jáhán finans-bank sistemasında saldamlı kemshilikler bar ekenligi hám bul sistemanı tupten reformalaw zárúr ekenligin kórsetdi. Áyne waqıtta bul krizis tiykarınan óz korporativ máplerin gózlep jumıs júrgizip kelgen, kredit hám qımbatbaha qag’azlar bazarlarında túrli spekulyativ ámeliyatlarǵa berilip ketken bankler iskerligi ústinen jetkilikli dárejede qadaǵalaw joq ekenligin da tastıyıqladi».
AQSh Federal rezerv xızmetiniń burınǵı baslıǵı Alan Grinspen basshılıǵında AQSh federal rezerv sisteması tárepinen alıp barılǵan noratsional pul-kredit siyasatı, hám de qayta finanslıq támiynlew stavkasın sozılmalı túrde tómen dárejede ustap turılıwı nátiyjesinde bankler tárepinen kredit beriw kólemi keskin o'sdi. Federal rezerv sistemasınıń ekspansion pul-kredit siyasatı kommerciya banklerine usınıs etetuǵın kreditleri boyınsha procent stavkaların 1, 25% ge shekem tómenletiliwinde kórinetuǵın bolǵan edi.
Alan Grinspenning ipoteka bazarlarına itibarsızlıǵı, ipoteka kreditleri beriw talaplarınıń ha’dden zıyat erkinlestiriliwi nátiyjesinde bazarda kóshpes múlkke talap arttı hám turaq-jay bazarında bahalardıń qısqa múddet ishinde keskin ósiwi gúzetildi. Kommerciya bankleri iskerligin tártipke salıw sistemasınıń saykes emesligi nátiyjesinde bankler tárepinen kreditlew sisteması talapları oǵada jeńillesip, bul jaǵday kreditlerden paydalanıwda tólewge uqıplıliq dárejesiniń esapqa alinbaslıǵına múmkinshilik jarattı.
Sonıń menen birge, qánigeler tárepinen ámeldegi bank kapitalın xalıq aralıq tártipke salıw (Bazel II) sisteması finanslıq krizistı payda bolıwı ushın jay dóretkenligi tán alıw etilip atır. Ekenin aytıw kerek, 90 – jıllardıń basında qabıl etilgen bank kapitalın xalıq aralıq tártipke salıwdıń Bazel II sisteması kommerciya bankleri ushın talap etiletuǵın kapital yamasa kapitaldıń jetkilikliligi aktivlerdiń investitsion sapaları hám olardıń risk dárejesi boyınsha guruppalasiwini názerde tutadı. Nátiyjede Bazel II bank kapitalların reyting agentlikleri juwmaqlarına tiykarlanǵan halda joqarı risklı aktivlerdi sekyuritizatsiyalap, qımbatlı qag’azlarg’a aylandırıwdı rag’batlantirg’an.
Ǵalaba xabar qurallarından alınǵan maǵlıwmatlarǵa kóre, Moody's, Standart & Poors hám Fitch sıyaqlı reyting agentlikleri risklı ipotekaǵa tiykarlanǵan qımbatlı qag’azlarga AAA reytingin bergenliginde menen kriziske óz u’lesin qosqanlıqta ayblamaqdalar. Usı reyting agentlikleri tárepinen ipoteka bazarları daǵı qımbatlı qag’azlar boyınsha berilgen juwmaqlarına tıykarlanıp iskerlik júrgizip atırǵan kommerciya bankleri hám barlıq ipoteka kreditleriniń 70% ni usınıs etiwshi mámleket ipoteka agentlikleri (Freddie Mac (the Federal Home Loan Mortgage Corporation) hám Pánnie Mae (the Federal National Mortgage Association) aktivleri sapa kórsetkishleriniń tómenlewi gúzetildi hám, sońinda, olar tolıq mámleket qadaǵalawına ótti. Joqarıdaǵı jag’daylar finans-bank sistemasında saldamlı kemshilikler bar ekenligin, soǵan kóre, bul sistemanı tupten reformalaw arqalı jańa, sawlam finanslıq sistemanı qáliplestiriw zárúr ekenligin tastıyıqlamaqta.
XX ásirdiń aqırlarında baslanǵan hám ha’zirgeshe dawam etip kiyatırǵan bazarlardıń globallasıwı, kapitallar xalıq aralıq hareketinin’ erkinlestiriliwi nátiyjesinde AQSh bazarlarında payda bolǵan krizis dúnyanıń basqa mámleketlerine de keń jayildi. AQSh bankleri hám ipoteka agentlikleriniń qımbatlı qag’azlarina qoyılma etilgen shet el investorlar finanslıq jaǵdayına saldamlı tásir kórsetdi. Bul óz gezeginde dúnya mámleketleri ekonomikasına da óz tásirin ótkerdi. AQSh finans bazarları daǵı krizis ja’ha’nnin’ iri fond bazarları daǵı konyunkturasina tásir etdi jáne bul óz gezeginde usı bazarlar daǵı fond indekslerinde (S&P, Dow-Jones, Nasdaq, FTSE, CAC, DAX, Nikkei, Hang Seng, Shanhai composite, RTS, MMvB hám b.) óz haqqisin taptı. Global finanslıq bazardıń tiykarǵı quramı hám ja’ha’nnin’ tiykarǵı finanslıq orayları esaplanǵan iri fond bazarların óz ishine alıwshı mámleketler ekonomikasına saldamlı tásir kórsetdi. Atap aytqanda, rawajlanǵan mámleketler JIO’nin’ ósiw pátleri keyingi jıllarda áhmiyetli dárejede tómenlep ketti (4-súwret)