G‘oyalar iqtisodiyoti reja

Texnologiya

Texnologiya yoki bilimlarning iqtisodiy jihatlari shaxsiy iste’mol mahsulotlaming iqtisodiy jihatlaridan deyarli farq qilmaydi. Bilim raqobatga ega bo‘lmagan mahsulot hisoblanadi, chunki bir vaqtning o‘zida bu mahsulot turi bilan foydalanish mumkin. Bilimi raqobatga ega bo‘lmagan tomonining asosiy ahamiyati, bu mahsulotni bir marta ishlab chiqarishdayoq bo‘linadi. Siz iste’mol qilayotgan mahsulotingizni boshqa bir inson iste’mol qilmaydi, shuning uchun shu mahsulotni ishlab chiqargan fırmalar o‘sha inson uchun ishlab chiqaradilar. Ammo mahsulotni kerak bo‘lgan retseptni bir marta yaratish mumkin, va bundan keyin bu retseptdan ko‘pchi1ik foydalanishi imkoniyatiga ega. Bu shuni bildiradiki texnologiya rivojlanishi belgilangan xarajatlarni belgilab beradi va bir marotaba foydalaniladi.
Misol uchun Misrosoft Exsel dasturini yaratish uchun, ko‘pchilik odamlarga kun-u tun ishlashlariga to‘g‘ri kelar edi. Ammo bu dasturlari yaratilishi bilanoq, uni kompakt-disklar yordamida ko‘paytirish mumkin bo‘ladi. Xuddi shunday qilib, Blek va Shoulzlar (Blask and Ssholes) bir necha yillar davomida formulani yaratish bilan shug‘ullandilar va bu formulani yaratgandan keyingina boshqa odamlar tomonidan kalkulyatsiya qilish osonlashdi. Buni yaratishdagi boshlang‘ich xarajatlar yuqori bo‘lgan, keyin esa ulardan nusxa olishga ketgan xarajatlar kamayib borgan.
Bilim ko‘rinishida yaratilgan mahsulotlar qiymati qimmat bo‘ladi, chunki firmalar raqobatga ega bo‘lmagan mahsulotlarni yaratishda ko‘proq e’tibor beradilar. Yangi nazariyaning va neoklassik nazariyasining dalillari shundan iborat: dunyodagi real vaziyat tubdan farq qiladi, chunki ba’zi bir firmalar raqobatchilik sharoitida amal qilmaydilar.
Raqobatchilik sharoitida, odatda narx o‘sib borayotgan xarajatlarga teng bo‘lib qoladi. Demak har qanday firma bilim ko‘rinishida yaratib borayotgan mahsulot narxi qimmat bo‘ladi va o‘z navbatida zarar
ko‘rib boradilar. Shuning uchun firmalar mahsulot ıshlab chiqarishlaridan oldin uni bosh1ang‘ich xarajatlarni qoplashga yordam beruvchi qonuniy hujjatlarni paydo bo‘lishiga ko‘proq e’tibor beradilar. Bu sharoitda bilimning ikkinchi tomoni kelib chiqadi, ya’ni
143
bilim olishning qiyinligidir. Shuning uchun hukumat shunday bir me’yoriy hujjat tuzishlari kerakki biron-bir mahsulot yaratuvchi shaxs yoki fırma shu mahsulotga to‘liq egalik qilishi imkonini berishlari kerak. Shunday qilib biron-bir mahsulotni biron-bir shaxs tomonidan yaratilishi qonuniy asosga ega bo‘lishi lozim: Misrosoft Exsel dasturlarini piratlar tomonidan nusxa ko‘chirib ularni sotishlari mumkin, agar Misrosoft kompaniyasining muallifiik huquqi himoya qilinmasa. Ammo boshqa ınahsulotlarga ega bo‘lishni cheklash imkoniyati bo‘lmasa (masalan bilim olish), u holda davlat tomonidan shu institutlarga subsidiyalar ajratishlari kerak.
Ba’zi bir iqtisodchilar texnik revolyutsiyasining kelib chiqishi ko‘proq davlatlarga bog‘1iq bo‘lgan, chunki ular mahsulot yaratuvchilar uchun qat’iy qonuniy- me’yoriy hujjatlar yaratib berdilar. Shuning uchun bilimning va uzoq muddatli iqtisodiy o‘sishga erishishi uchun davlat tomonidan muallifiik huquqini himoya qiluvchi hujjatlarni qabul qilishlaridir. Agar bu huquqlar vaqtida belgilanmaganda edi ko‘pchilik yaratilgan yangiliklar bo‘lmagarı bo‘lar edi. Muallif huquqini himoya qilish idoralarini tuzishda, hukumat ikki omilni inobatga olishi lozim. Mahsulot ishlab chiqarilgandan keyin uni monopol ishlab chiqarishga imkon bermaslik. Iqtisodiy o‘sishni global sharoitida erishish uchun mualliflik huquqini himoya qilishni nafaqat bir davlatda, balki butun dunyoda amalga oshishi bunga kafolat beradi. Boshqa so‘z bilan aytganda O‘zbekistonda ishlab chiqarilgan mahsulot butun dunyoda sotilish imkoniyatiga e ga bo‘1ishi kerak, ammo xuddi shu mahsulotning biron bir davlat tomonidan yaratilishi qonun bilan ximoya qilinishi kerak. Bu tarif hamda savdo kelishuvidagi maqsadlaridan biri
hisoblanadi.
Ko‘pchilik iqtisodchilar qanday qilib hukumat iqtisodiy o‘sish sur’atlariga ta’sir qiladilar deb savol beradilar. Ma’lumki hukumat iqtisodiyotda juda katta imkoniyatga va kuchga ega bo‘lgan iqtisodiy vositalardan hisoblanadi, shuning uchun uning harakatlari katta ahamiyatga ega. Hukumat iqtisodiyotga turli xi1 yo‘llar bilan ta’sir qilishi mumkin va bunga misol pastda ko‘rsatib o‘tilgan. Hukumat qonuniy hujjatlarni belgilashda ko‘maklashadi va bu narsa o‘z navbatida mahsulot yaratuvchilarga katta imkoniyat tug‘diradi. Agar

144
hukumat bunday sharoitlarni yaratib beraolmasa u holda shu mamlakat iqtisodiy o‘sishi deyarli yuqori bo‘lmasligi mumkin.

Hukumat makroiqtisodiy sharoitlarga ta’sir qilish mumkin, chunki firmalar inflatsiya yuqori bo‘1gan davlatda mahsulot ishlab chiqarishlari qiyinchilik tug‘diradi. Hukumat iqtisodiy o‘sishning o‘sish sur’atlariga ta’sir qilishlari mumkin, ya’ni turli xi1 vositalardan foydalangan holda (monetar siyosat, fiskal siyosat va h.k.). Davlat xarajatlari tarkibi ham katta ahamiyatga ega.
Iqtisodiy o‘sishga qaratilgan ko‘pchilik ishlarda yuqoridagi jihatlar tahlili berilgan bo‘lib unda qaysi jihatlarning biri ko‘proq iqtisodiy o‘sishga ta’sir ko‘rsatishi keltirilgan.
Masalan, Singapurda 1960-yildan 1970-yilgacha bo‘lgan davrda aholi jon boshiga 5,6 foiz fizik kapitalga, 0,3 foizi esa inson kapitaliga to‘g‘ri kelgan. Agar biz fizik hamda inson kapitalini inobatga oladigan bo‘lsak, Singapurdagi iqtisodiy o‘sish sur’atlari nolga teng bo‘lgan. Xuddi shunday natijalar 1970-yi1dan 1980- yilgacha va 1980-yildan 1986-yilgacha bo‘lgan davrda kuzatilgan. Shu ma’lumotlarga asoslangan holda Singapurdagi iqtisodiy o‘sishning asosiy omili faqat harakat va qattiq mehnat degan xulosaga kelgan.
Bu xulosa, bundan oldingi xulosaga mutlaq farq qiladi, chunki oldingi xulosalarga qaraganda Sharqiy, Osiyodagi iqtisodiy o‘sish faqatgina texnologiyani yaxshilash orqaligina erishilgan deb aytilgan. Aslida esa mana shu davlatlardagi iqtisodiy o‘sishning paydo bo“lishi faqatgina fizik kapitalning to‘planganligidandir. Shuni aytib o‘tish joizki, agar yuqoridagi davlatlarda texnologiyalar takomillash- tirilmagand kamayib borayotgan daromad qonuni iqtisodiy o‘sishni yo‘qqa chiqarar edi. 1994-yilda Sharqiy Osiyoda ro‘y bergan o‘ta yuqori rivojlanish pasayib ketishini ay4gan. Singapuming baxtiga, ishlab chiqarish o‘sish sur’atlari 1986-yildan 1992-yilgacha oshib keldi, va o‘rtacha yiliga 7,4 foizni tashkil e tdi. Bu ko‘rsatkichdan faqat 2,6 foizi kapital yig‘ilmasi bilan belgilanadi va 0,6 foizi - ta’lim. Shunday qilib texnologiya bir yilda 4 — foizga oshgan.

3.