Grammatikalar sintaksis bo'yicha darslik va tarjimashunoslik fanidan o'quv qo'llanmalar yaratishda material sifatida xizmat qilishi tabiiy

bilan  «xatni  yozaman,  olib  kelasan»gapi  orasida  keskin  farq  yo’q,  ya’ni,  o’zbek  tilida  kesim 

shaxs-son jihatidan mukammal shakllangandir. 

Yuqorida  keltirilgan  to’rt  asosga  tayanib,  o’zbek  tilidagi  sodda  gap  eng  kichik  qolipining 

tarkibi  [WP

m

]  sifatida  belgilangan.  Bunda  [W]  -kesimning,  gap  kesimining  atash,  ma’no 

bildirishga  xizmat  qiladigan  qismi  bo’lib,  mustaqil  so’z  turkumiga  oid  bo’lgan,  ya’ni  kesim 

vazifasida  kela  oladigan  so’zga,  so’zlar  birikmasiga,  kengaytirilgan  birikmalar  (sifatdosh, 

ravishdosh, harakat nomlari oborotlari)ga teng kelishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, [W] til 

qolipidagi  imkoniyat  bo’lib,  u  nutqda  atov  birligi  vazifasini  o’tay  oladigan  va  shu  nutqning 

istagan  birligi  (so’z,  so’z  birikmasi  va  hatto  gap)  shaklida  voqelanishi  mumkin.  [Pm]  esa  atov 

birligi  [W]ni  gap  qolipi  shakliga  keltiruvchi  vositalar  majmuasining  ramzi  bo’lib,  u  nutqda 

kesimlik kategoriyasi ko’rsatkichlari shaklida voqelanadi.   

Kesimlik kategoriyasi rus tilshunosligida maxsus morfologik kategoriya sifatida ajratilmaydi. 

Shuning  uchun  bunday  kategoriya  o’zbek  tilshunosligida  ham  ajratilmagan  edi.  Lekin  umumiy 

tilshunoslikda atov birliklarini gap kesimi shakliga keltiruvchi maxsus grammatik kategoriyaning 

---

 

24 

mavjudligi  tilshunos  nazariyotchilari  ishlarida,  jumladan,  I.M.Meshaninov,  A.I.Smirnitskiy, 

O.Yespersen]  va  boshqalarning  ishlarida  isbotlangan.  Keyinchalik  bu  masala  V.M.Banaru, 

Y.V.Guliga,  G.M.Reyxel  tadqiqotlarida  batafsil  ko’rildi  O’zbek  sistemaviy  sintaksisida  esa  bu 

masalaga  bag’ishlangan  ayrim  ishlar  mavjud  Umuman,  yillar  davomida  milliy  tillar  rivoji 

cheklanganligi  hammaga  ma’lum.  Mustabidlik  davrida  o’zbek  tilshunosligi  rus  tilshunosligi 

nazariyasiga  moslashtirilgan,  tilimizning  betakror  va  noyob  xususiyatlari  e’tibordan  chetda 

qolgan  edi.  G’.Zikrillayevning  2000  yilda  chop  etilgan  «Istiqlol  va  adabiy  til»  deb  nomlangan 

risolalarida  qoliplar  ko’chirish  qay  darajada  bo’lganligi  faktlar  asosida  ko’rsatilgan.  Ona  tilimiz 

orqali  o’sha  davrlarda  milliy  o’zligimiz,  ruhiyatimizni  ifodalay  olmas  edik.  Tilshunos  olim 

Humbolt tilni mohiyatiga ko’ra ruhiy faoliyat, ruhiy quvvat degan, chunki xalq tili uning ruhiyati, 

xalq  ruhiyati  uning  tilidir.  70  yil  davomida  xalqimiz  o’z  tilini  mustaqil  ravishda  o’rgana  olmay 

yashagan.  Bu,  o’ylaymizki,  olimlarimiz  aybi  yoki  xohishi  emas,  bu  -  o’sha  davr  taqozosi  edi. 

N.Turniyozov «...rus tilshunosligida erishilgan yutuqlardan oqilona foydalanmay, xususan, rus tili 

andozalaridan ko’r-ko’rona foydalanganimiz tilshunosligimiz taraqqiyotiga salbiy ta’sir etdi» deb 

qayd  etadi.  Lekin  o’sha  davrda  ona  tilimiz  mohiyatini  tadqiq  etish  imkoniyati  yo’q  edi.  Bu 

imkoniyatning paydo bo’lishiga ikki buyuk tarixiy voqea — ona tilimizga Davlat tili maqomining 

berilishi  va  Respublikamizning  Mustaqillikka  erishgani  sabab  bo’ldi.  Xalqimiz  erishgan 

Mustaqillik fanimizni «o’zbek till hodisalarini rus till qoliplariga solib tushuntirish» tutqunligidan 

ham  ozod  qildi,  unga  mustaqil  taraqqiyot  yo’liga  o’tib,  milliy  ong,  milliy  tafakkur  va 

mafkuraning  muhim  suyanchiqlaridan,  yosh  avlodga  ijodiy  tafakkur  ko’nikmalarini 

singdirishning asosiy vositalaridan biriga aylanishga imkon berdi Yuqorida qayd etgan mana shu 

ikki  tarixiy  voqea  H.G’.  Ne’matov  rahbarligida  bir  guruh  olimlar  tomonidan  tayyorlanib,  1984 

yilda  e’lon  qilingan  mashhur  «Tezislar»ida  ko’tarilgan  sistemaviy  sintaksis  muammolarining 

tadqiqiga  keng  yo’l  ochib  berdi.  «  Tezislar»  mualliflari  turkiy  tillar,  xususan,  o’zbek  tili 

mohiyatidan kelib chiqib tahlil qilish, izlanish va xulosa chiqarish tarafdorlaridir. 

Sistemaviy-struktural  yo’nalishi  bo’yicha  tadqiq  etilgan  qo’shma  gapning  tasnifi  masalasiga 

to’xtashdan oldin, ulardan ayrimlari haqida fikr yuritishni lozim deb topdik. 

Qo’shma gapga berilgan ta’riflar kabi unung tasniflari ham o’xshash va an’anaviy tilshunoslik 

masalalariga  bag’ishlangan  grammatika  hamda  darsliklarda  bu  aks  etgan.  Ayrim  misollar 

keltiramiz: 

I. O’zbek tilida, umuman, turkiy tillarda: 

1. a) Qo’shma gap ichidagi ayrim gaplarning o’zaro bog’lanishiga ko’ra ikki xil bo’ladi: 

bog’langan qo’shma gap va ergashgan qo’shma gap; bir necha ergash gapli qo’shma gap; 

---

 

25 

 

l.v)  ergash  gaplar  «mazmun  va  bosh  gapga  bo’lgan  munosabatlariga  ko’ra  «  12  ta  turga 

ajratilgan. Ergash gap yordamchisiz ergashgan qo’shma gaplar turiga ega; 

 2.1 a) qo’shma gap quyidagi turlarga ajraladi: 

a) bog’langan qo’shma gap; 

b) ergash gapli qo’shma gap (14ta tur); 

c) bog’lovchisiz qo’shma gap; 

d) turli tipli gaplardan tashkil topgan bog’lovchisiz qo’shma gap; 

e) murakkab tarkibli qo’shma gap  

2.2.a) qo’shma gap quyidagi turlarga ajraladi: 

a) bog’lovchisiz qo’shma gaplar; 

b) bog’langan qoshma gaplar; 

c) ergash gapli qo’shma gaplar; 

d) bir necha ergash gapli qo’shma gaplar; 

e) murakkab period  

2.3.a) qo’shma gap quyidagi turlarga ajraladi: 

a) bog’lovchisiz qo’shma gaplar; 

b) ergashgan qo’shma gaplar; 

c) bir necha ergash gapli qo’shma gaplar; 

d) murakkab komponentli qo’shma gaplar; 

e) aralash qo’shma gaplar. [ 

Mustaqillik  davrida  kashf  etilishi,  asoslanishi  va  rivojlanishi  lozim  bo’lgan  g’oyalar  hamda 

ular zaminida yaratilishi zarur bo’lgan lingvistik yo’nalish va ilmiy maktablar uchun juda muhim 

bir manba bo’ldiki, buni hali kelajak avlod tarixga zarhal harflar bilan yozib qo’yadi. 

Mustaqillik davri kashf etilishiga yo’l ochib bergan maktab - Buxoro lingvistik maktabi va u 

asos  solgan  shakliy-vazifaviy  (formal-funktsional;  sistemaviy-struktural)  yo’nalishdir.  Bu 

yo’nalishda ish olib borgan olim-u tadqiqotchilar fonetik, leksik, morfologik, sintaktik birliklarini 

til sathida tadqiq etdilar. Sintaksisning tadqiq ob’ektlaridan biri bo’lgan qo’shma gaplarga ham til 

sathi hosilasi sifatida yondashganlar. Va to’g’ri yo’l tutdilar ham. Qo’shma gapning til sathidagi 

eng  kichik  qurilishi  qolipi  [WP

m

RWP

m

]  deb  qabul  qilingan.  Bu  qolipda  qo’shma  gap  hamma 

l.b) bog’langan 

qoshma

 

gap bo’linadi