Grammatikani tizimli o’rganish: ijobiy va salbiy tomonlari

Tillararo aralashuv 
Har qanday tilda grammatikani o’rganishda morfologiya va sintaksis farqlanadi. 
Morfologiyada nutqning turli qismlari, so’z yasalishi va boshqalar o’rganiladi. 
Sintaksis oddiy va murakkab jumlalarni qurish, tinish belgilari, to’g’ridan-to’g’ri va 
bilvosita nutq va boshqa ko’p narsalarni o’z ichiga oladi. Shu bilan birga, masalan, 
rus, ingliz, nemis, ispan va frantsuz tillarida "ism" bo’limini o’rganishda ushbu 
tillarning faqat bittasiga xos bo’lgan ko’plab xususiyatlarni topishingiz mumkin. 
Mahalliy va xorijiy / chet tillarini birgalikda o’rganish muqarrar ravishda ma’lum bir 
tillararo aralashuvga olib keladi, chunki bitta tildan qoidalar mexanik ravishda boshqa 
tilga o’tkazilsa, bu xatolarga olib keladi: 
sifatlarning qiyosiy darajalarini shakllantirish; 
so’z yasash usullari va ularning xususiyatlari; 
ismlar / sifatlar holatlarini muvofiqlashtirish; 
tinish belgilari . 
Intralingual aralashuv 
Masalan, ingliz tilini o’rganayotganda talabalar fe’llarning vaqtinchalik 
shakllarini, ayniqsa rus tilida bo’lmagan mukammal va kengaytirilgan zamon 
shakllarini ajratib olishlari qiyin. Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, ingliz tilida 
hozirgi, kelajak va o’tgan zamon turli vaqtinchalik shakllarda ifodalanishi mumkin. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
484

---

Rus tilida so’zlashadigan talabalar uchun bunday vaqtinchalik shakllarning ko’pligi 
va vaqt bilan bog’liq bo’lgan hodisalar qiyinchiliklarni keltirib chiqarmaydi va 
xatolar paydo bo’lishiga yordam beradi. Shunga o’xshash misollarni boshqa tillarda 
ham topish mumkin. 
Grammatikani o’qitishning asosiy yondashuvlari 
O’quv sharoitlariga, tinglovchilarning tabiatiga va grammatik materialning 
o’ziga, shuningdek o’qituvchi grammatikani o’qitishda tutgan pozitsiyasiga qarab, 
grammatik material bilan tanishish jarayoni va uni o’qitish turli yo’llar bilan tuzilishi 
mumkin. Ushbu jarayonni ma’lum bir tizimda ko’rsatish uchun chet tillarini o’qitish 
metodikasida an’anaviy ravishda o’rnatilgan yondashuvlarni va ular doirasida mavjud 
bo’lgan grammatikani o’qitish usullarini batafsil ko’rib chiqamiz. Ushbu 
yondashuvlarning har biri doirasida ushbu yondashuvlar strategiyasidan kelib 
chiqqan, ammo printsiplari, amaliy texnikasi va harakatlar ketma-ketligi jihatidan 
sezilarli darajada farq qiladigan ikkita usul shakllandi.
Yashirin yondashuv (qoidalarni tushuntirmasdan) 
Strukturaviy usul 
Metod haqida emas, balki strukturaviy modellarni ishlab chiqish mashqlariga 
asoslangan usullar haqida gapirish to’g’ri bo’lar edi. Ko’pincha bu usullar 1916 yilda 
nashr etilgan birinchi qidiruv jadvallari muallifi X. Palmer nomi bilan bog’liq. Ushbu 
usullar quyidagi harakatlar ketma-ketligini o’z ichiga oladi: 
1) grammatik tuzilishga ega nutq namunalarini u yoki bu ketma-ketlikda 
tinglash. 
Masalan : 
Bu kitob / qalam / hukmdor / bola / va boshqalar. 
Bu kitob / qalam / hukmdor / bola emas. 
Bu mening kitobim / mening qalamim / mening hukmdorim. 
Bu kitobmi / qalammi / o’g’ilmi? 
2) o’qituvchi yoki ma’ruzachi tomonidan namunalarni xor va individual o’qish. 
H) Ishlab chiqilgan tuzilmalar yordamida o’qituvchi bilan va juftlikda savol-
javob mashqlari. 
Masalan : 
Bu kitobmi? - Ha, shunday. / Yo’q, unday emas. 
4) Ko’p tuzilmalar bilan ta’limiy dialog. 
Ushbu usulning afzalliklari: 
grammatik tuzilish uzoq va maxsus tayyorgarlik ob’ektiga aylanadi; 
talabalar dinamik stereotipni, tayyor grammatik tuzilmani nutqda avtomatik 
ravishda ishlatishga qobiliyatlarini rivojlantiradi, chunki u bilan bir xil turdagi 
harakatlarni takrorlash chastotasi uni ajralmas butun sifatida xotirada o’rnatadi. 
Kamchiliklari: 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
485

---

mashqlar mexanik, bir xildagi; 
talabalar zerikishadi, tezda charchashadi; 
mashqlar ishlashning nutq xususiyatini istisno qiladi; 
Kommunikativ usul 
Bu yerda boshqaruv usulidan tortib turli xil intensiv usullarga qadar ko’plab 
xususiy usullar mavjud. Keling, ularning ahvolining faqat eng keng tarqalgan kunini 
ta’kidlab o’tamiz. 
1) o’ziga xos nutq sharoitida assimilyatsiya qilinadigan materialni oldindan 
tinglash. Shunday qilib, intensiv kurslarda o’qituvchi birinchi navbatda matn yoki 
polilogni o’ynaydi, bu erda barcha leksik va grammatik birliklarni hikoya chizig’i 
birlashtiradi (birinchi tanishish, mehmonxonaga joylashish va hk). 
2) nutq vazifasi ishtirokida nutqdagi taqlid, bu faqat mexanik, o’ylamasdan 
takrorlashni istisno qiladi. Bu erda siz jumlani xorda va alohida-alohida ma’lum bir 
tuyg’u bilan (xursand, g’amgin, g’azablangan va h.k.) talaffuz qilishni, turli xil 
odamlarga, har xil vaziyatlarda va hokazolarga murojaat qilishni so’rashingiz 
mumkin. Ko’pincha bu iloji bo’lsa, ba’zi yuz ifodalari, imo-ishoralar, harakatlar bilan 
birga bo’lishi mumkin. qofiya, musiqa, ritm bilan gaplashish va h.k. 
3) ma’no / shakl jihatidan o’xshash iboralarni guruhlarga ajratish, bir vaqtning 
o’zida bir xil turdagi iboralarni mashq qilish, nutqiy vaziyatning strukturaviy 
qiyofasini yaratish. 
Masalan, tanishish holatida: 
Sizning ismingiz nima? 
Siz qayerdasiz? 
Sizning manzilingiz / telefon raqamingiz qanday? 
Sizning kasbingiz nima (nima)? 
4) avtomatlashtirishning xilma-xil holatlari. 
Xuddi shu tuzilmalar turli xil "eskizlar" yoki aloqa holatlarida uchraydi. 
Masalan, tanishish holatidagi ro’yxatdagi iboralardan foydalanish mumkin: 
bolalarning "Boyars, va biz sizga keldik ..." xalq o’yinini eslatuvchi o’yinda, bir-
biriga qarama-qarshi turgan ikkita jamoa navbatma-navbat aniq jamoa vakillari 
haqida ma’lumot so’rashadi; 
ispancha raqs harakatlarini taqlid qilib, ispan motivlari bilan musiqa ritmiga. 
Erkaklar va ayollar jamoalari bir xil iboralarni aytib, o’z navbatida bir-biriga qarab 
harakat qilishadi; 
har bir kartada yozilgan, taxmin qilingan haqiqiy odamni taxmin qilishda; 
anketani to’ldirish uchun jamoaviy o’yinda, jamoaning har bir a’zosi faqat bitta 
ustunni to’ldirganda; 
turli xil grammatik o’yinlarda. 
5) o’xshash aloqa vaziyatlarida o’xshashlik bo’yicha harakatlar. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
486

---

Masalan, bojxonada suhbatlashish / mehmonxonada / simpoziumda uchrashuv / 
mehmonlarni tanishtirish va h.k. 
Taroziga soling: