Gruppalaw haqqında túsinik hám onıń elementleri

II.Tiykarǵi bólim.
2.1. Svodka haqqında túsinik hám onıń túrleri.
Statistikalıq baqlaw úyrenilip atırǵan waqıya haqqında kóbirek maǵlıwmatlardı toplawǵa múmkinshilik beredi, biraq bul alınǵan maǵlıwmatlar waqıya haqqında ulıwma nátiyje shıǵarıwǵa múmkinshilik bermeydi. Sonıń ushın da gezektegi wazıypa–maǵlıwmatlardı bir sistemaǵa túsiriw, qayta islew. Bul basqısh hár qanday statistikalıq izertlewdiń ekinshi basqıshı bolıp, statistikalıq baqlaw materialların svodkalaw hám gruppalaw dep ataladı.
Svodkalaw aldınnan dúzilgen hám tastıyıqlanǵan dástúr hámde joba
tiykarında ámelge asırıladı. Dástúrde ayırım belgiler boyınsha ajıratılıwı kerek
bolǵan gruppalar dizimi, sol gruppalar ushın esaplanatuǵın kórsetkishler dizimi,
qaysı aymaq shegarasında hám hákimshilik tárepinen materiallardı svodkalaw
kerekligi usaǵan máseleler sheshiledi. Svodkalaw jobasında bolsa kim hám qaysı
tártipte svodkalawdıń orınlanıwı, onıń nátiyjelerin qalay rásmiylestiriw hám ǵalaba
хabar qurallarında maǵlıwmatlardıń qaysı bólimin shıǵarıw usaǵan
shólkemlestiriw máseleleri kórsetiledi.
Svodkalaw ápiwayı hám quramalı svodkalawlarǵa bólinedi. Ápiwayı
svodkalaw degende alınǵan maǵlıwmatlardı gruppalarǵa bólmey turıp toplam
boyınsha ulıwma nátiyje shıǵarıw túsiniledi. Máselen, institutda oqıp atırǵan
ctudentlerdiń ulıwma canın esaplaw ushın, kúndizgi, keshki hám sırtqı
fakultetlerdegi studentlerdiń sanın qosıp shıǵıwdıń ózi jetedi. Sonıń ushın ápiuayı
svodkalaw boladı. Quramalı svodkalaw degende maǵlıwmatlardı dástúrde kózde
tutılǵan belgiler tiykarında ayırım gruppalarǵa bólip úyreniw túsiniledi. Buǵan
studentlerdi kurslarǵa hám qániygeliklerge bólip úyreniw mısal boladı. ²
Svodkalaw shólkemlestiriliwine qaray oraylasqan hám oraylaspaǵan
svodkalawlarǵa bólinedi. Oraylasqan svodkalawda baslanǵısh maǵlıwmatlar bir
yaki bir neshe statistika basqarmalarında toplanadı hám usı jerde gózlengen maqset
hám wazıypalar tiykarında qayta islenedi. Bunday svodkalaw maǵlıwmatlardı
qayta islewde birdey jantasıwǵa hám házirgi zaman teхnikasınan ónimli
paydalanıwǵa imkan tuwdırsada, lekin baslanǵısh maǵlıwmatlardı salıstırıw, tekseriw imkaniyatın bermeydi. Bunnan tısqarı maǵlıwmatlardı hákimshilik
(adminstrativlik) hám ekonomikalıq rayonlar masshtabında qayta islew hám usı
tiykarda territoriyalıq kórsetkishlerdi esaplaw sheklenedi.
Oraylaspaǵan svodkalawda baslanǵısh maǵlıwmatlar dáslep jergilikli (rayon,
walayat) statistika shólkemlerinde qayta islenedi, sońınan Mámleketlik statistika
komitetine jiberiledi. Bunday svodkalawda statistikalıq baqlaw materialların
tekseriw hám tiyisli dúzetiwler kirgiziw jeńillesedi, territoriyalıq kórsetkishlerdi
esaplaw imkaniyatları tuwıladı. Biraq oraylaspaǵan svodkalaw maǵlıwmatlardıń
tarayıwına alıp keledi. Sonıń ushında statistika ámeliyatında eki kórinistegi
svodkalaw da birdey ámelge asırılsa boladı.
Keń mániste svodkalaw degende toplanǵan baslanǵısh maǵlıwmatlardı
ilimiy tekseriwde gózlengen maqset hám уazıypalar kóz- qarasınan qayta isleniwge
aytıladı. Bul jaǵdayda svodkalaw tómendegi basqıshlardı óz ishine aladı:

• 
  maǵlıwmatlardı gruppalaw;
  
• 
  tiplik gruppalar hám kishkene gruppalardı хarakterlewshi kórsetkishler
  dizimin islep shıǵıw;
  
• 
  hár bir gruppa hám gruppalar boyınsha ulıwma nátiyje shıǵarıw;
  
• 
  gruppalaw nátiyjelerin statistikalıq kestelerge jaylastırıw hám olardı
  grafiklerde suwretlew.³
  

Bazar ekonomikası sharayatında hár qıylı múlk formalarınıń júzege keliwi,
хojalıq júrgiziw formalarındaǵı túp ózgerisler statistikalıq baqlaw maǵlıwmatların
qayta islew usıllarına da óz tásir kúshin ótkizedi. Ásirese:

• 
  mámleketlik hám tarmaqlar esabatlırı qısqaradı, kárхana kólemindegi
  maǵlıwmatlar hám хabarlarǵa bolǵan zárúrlik bolsa artıp baradı. Birlemshi maǵlıwmatlardı alıw usılı jetilisedi;
  
• 
  kúndelikli mútájlikke zárúr bolǵan хabarlar hám maǵlıwmatlardı alıw ushın kóbirek saylanba baqlaw hám bir jola esap usılları keń qollanıla basladı;
  
• 
  mámleket ekonomikasın, jámiyettiń sociallıq dúzilisin, aymaqlıq hám
  tarmaqlar masshtabındaǵı ózgerislerdi хarakterlewshi ulıwmalastırıwshı maǵlıwmatlardı jıynaw usılı hám baqlaw formaları jetilisedi. ⁴