Gulchehra izbullaeva pedagogika nazariyasi

6-jadval. 
«Shukasaptati» va «To’tinoma» asarlarining tuzilishi 
Asar 
Tuzilishi 
Muallifi 
Obrazlar 
Shukasaptati 
(To’tining 
yetmish 
hikoyasi) 
XII asrda sanskrit tilida 
yaratilgan; hikoya, qissa, 
hikmatlar 70 kecha 70 hikoya 
bayoni kabi tuzilgan; 
voqeaband, axloqiy-estetik 
mavzudagi asar; 
Xalq 
og’zaki 
ijodi 
To’ti, 
Madanavinoda 
Prabxavati 
«Javohir al-
asmar» 
(Suhbatlar 
javohiri) yoki 
«To’tining 
hikoyal
ari» 
XIV asrda fors tilida 
yaratilgan; hikoya, qissa, 
hikmatlar 52 kecha 57 hikoya 
bayoni kabi tuzilgan; 
voqeaband, axloqiy-estetik 
mavzudagi asar; 
Imod ibn 
Muhammad 
an-Naoriy 
To’ti 
Said 
Moxi-Shakar 
To’tinoma 
XIV asr fors tilida yaratilgan; 
hikoya, qissa, hikmatlar 52 
kecha 52 hikoya bayoni kabi 
tuzilgan; voqeaband, axloqiy-
estetik mavzudagi asar; 
Ziyovuddin 
Naxshabiy 
To’ti 
Maymun 
Xujasta 
Tota qohani 
(To’tining 
qissalari) 
XVIII asr urdu tilia yaratilgan; 
hikoya, qissa, hikmatlar 37 
kechada 37 hikoya bayoni 
axloqiy- voqeaband, estetik 
mavzudagi asar; 
Sayid 
Haydar 
Baxsh 
Haydariy 
To’ti 
Maymun 
Xujasta 

---

162 
«To’tinoma»da keltirilgan hikoyalarda donolik, vafodorlik, 
axloq-
odob, mehr, to’g’rilik, aql, do’stlik, fidoiylik, jovonmardlik 
xislatlarini tarbiyalash va salbiy bevafolik, axloqsizlik, mehrsizlik, 
nodonlik, xudbinlik, egrilik, ayyorlik, ochko’zlik, zulmkorlik, 
pushaymonlik xislatlarning salbiy oqibatlari va undan voz kechish 
haqida bayon etilgan. Voqealar hayotiy mazmun kasb etib 
tinglovchiga tushunarli va mulohaza yuritishga chorlaydigan tarzda 
keltirilgan. To’ti tomonidan hikoyalarga yo hissadan qissa chiqariladi, 
yoki kitobxonning o’ziga xulosa chiqarish uchun qoldiriladi. Asarda 
to’ti obrazi orqali tarbiya jarayoni shaxsning muayyan maqsad asosida 
ijtimoiy hayotga tayyorlovchi tarixiy-ijtimoiy tajribaga suyangan 
holda olib boruvchi faoliyat jarayoni ekanligi isbotlanadi. Jumladan, 
to’ti obrazi orqali Xujastaning shaxsiga qissa, rivoyat va hikmatlardan 
foydalangan holda muntazam va tizimli ta’sir etish imkoni beriladi. 
Demak, tarbiya 
ijtimoiy hodisa bo’lib, insonning shaxs bo’lib 
shakllanishini ta’minlaydigan eng qadimiy va abadiy va ma’naviy 
qadriyatlardan biri ekanligi yana bir bor isbotlandi. 
Hikoyalar tarbiya qonuniyat va printsiplarining barchasini 
qamrab olganligi bilan xarakterlidir. Tarbiya jarayonining mohiyati 
vafo va sadoqatni, oila mustahkamligini saqlab qolishga qaratilgan. 
Asarda keltirilgan voqeabandlik tarbiyada o’z-o’zini tarbiyalash, 
tarbiyalash va qayta tarbiyalash sistemasini aks etgan. Ushbu 
sistemada to’ti tomonidan badfikrli Xujastani yo’ldan qaytarish 
maqsadida tarbiya va qayta tarbiyalash jarayoni kuzatiladi. Vafo, 
sadoqat, iff
at kabi ijobiy xislatlardan namuna, o’rnak sifatida 
keltiriladi. Ochko’zlik, hurmatsizlik, nafs, hirs kabi illatlarning salbiy 
oqibatlari keltiriladi. Odatda, inson qarama-qarshiliklarni yengaverib, 
o’z rivojlanishini yuqori bosqichga ko’tariladi va keyingi bosqichda 
undan ham murakkabroq qarama-qarshiliklarni yengishga qodir 
mukammal faoliyat usullarini egallay
di. Lekin ushbu tizimda o’z-
o’zini tarbiyalash funktsiyasi faqat nafsga qaratilganligi uchun oila 
muqaddasligi ikkinchi o’ringa o’tadi, Xujasta muqaddas atalmish 
oilasidan ayriladi. 
Shu bilan birga asar mazmunida fozila, oqila, dono, or nomusli, 
farosatli, 
iffatli, xushfe’l, xushmuomalali ayol obrazlari hamda bir 
so’zli, aqlli, pahlavon, mehnatsevar, vatanparvar, olijanob erkak 

---

163 
obrazlari ham keltiriladiki, bu albatta oila mustahkamligining asosiy 
omili sifatida ko’rsatiladi. 
Quyida asar mohiyatining tahlili natijasida asosiy obrazlar 
mazmuni keltiriladi.