Гулдона таниева император кема
Download 0.83 Mb. Pdf ko'rish
|
Г Таниева Эрназар элчи рисола охирги
|
Иккинчи сабаб эса Россия билан Ўрта Осиё савдо алоқалари
масаласи билан боғлиқ. Маълумки, бу даврда Россия ташқи савдо алоқаларининг катта қисми Ўрта Осиё хонликлари ҳисобига тўғри келган. Бу икки ўртадаги савдо алоқаларнинг деярли асосий қисми Ўрта осиёлик савдогарларининг саъй-ҳаракати билан амалга оширилган. Шунингдек, Россиянинг татар миллатига мансуб 32 мусулмон аҳолисининг ҳам бу савдо муносабатлари ривожида роли жуда катта бўлган. Буни англаб етган Екатерина II тахтга ўтириши билан Астрахань орқали Хива ва Бухоро билан савдо алоқаларни ривожлантиришга катта эътибор қаратади. 1762 йилда Астраханда рус савдогарларининг Хива билан савдо алоқалари Компанияси ҳам айни шу мақсадда ташкил этилади. Бу иқтисодий манфаат Екатерина II нинг Россия шаҳарларига савдо иши билан қатнаган Ўрта осиёлик мусулмон савдогарларнинг диний манфаатлари билан ҳисоблашишига мажбур этган. Эрназар элчи мадрасаси қурилиши ҳақида маълумотлар берувчи илмий адабиётларнинг деярли барчасида унинг Екатерина II сармояси ҳисобига бунёд этилганлиги баён қилинади. Лекин улардаги бу маълумотлар тарихий асарлар ёки ҳужжатлардан эмас, балки халқ орасида кенг тарқалган ривоятдан олинган. Хуллас, бу мадрасанинг иккала тарихий шахсдан қайси бири томонидан қурдирилгани масаласи бугунги кунгача тўлиқ илмий жавобини топмаган. 1882 йилда Туркистон генерал–губернаторлиги томонидан жўнатилган элчилик миссияси таркибида Тошкентдан Бухорога келган В.В. Крестовский бу мадрасани кириб кўради. У мадраса мударриси билан суҳбатлашиб, ундан Россия императори Екатерина IIнинг қандай сабабга кўра бу мадраса қурилишига хомийлик қилган ва асосчиси бўлгани ҳақида сўрайди. Мударрис бу саволга аниқ ҳеч қандай жавоб бермайди ва унинг бунёд этилиши ҳақида халқ орасида тарқалган иккита ривоятни айтиб беради. Бу ривоятлардан бирида айтилишича, “...жуда иқтисодий ночор ҳолда яшаган Эрназар эшон Бухорода бир мадраса қуришни ният қилиб юрар эди.У бутун умрини шу эзгу мақсадини амалга оширишга бағишлайди ва узоқ йиллар давомида китоб ёзиб, ваъз ўқиб ва хайр- эҳсон сўраб ниҳоят маълум миқдорда маблағ тўплашга эришади ва қурилишни бошлайди. Лекин у тўплаган пуллар қурилишни тугаллашга етмайди. Шунда императори Екатерина II Бухоро элчисидан Эрназар эшон ва унинг бутун умри бағишланган ушбу эзгулик ишига интилиши, лекин уни амалга ошира олмагани ҳақида тасодифан эшитиб, камбағал олимга ёрдам беришга қарор қилади. Императори Эрназар элчига бир хумча олтин жўнатади. Мана шу пулларга мадраса қурилиши тугалланади”. 33 Мударриснинг В.В.Крестовскийга айтиб берган иккинчи ривоятида эса қуйидаги фикрлар баён қилади: “1199 йилнинг шаъбон ойида (1784 йил) амир Маъсум Бухоро тахтига ўтиргач, Эронга қарши Россия билан иттифоқ тузиш учун Эрназарни ўз элчиси сифатида Петербургга жўнатади. Император Екатерина эса Россия билан Бухоро ўртасидаги дўстлик алоқаларини мустаҳкамлаш, шу йўл билан рус савдосига кенг имконият яратиш мақсадида, бу иш художўй амирга жуда маъқул келишини англаган ҳолда, мадраса қурилиши ва таъминоти учун маблағ хайр-эҳсон қилади”. Муаллиф бу ривоятларнинг қайси бири ҳақиқатга яқинлиги учун етарли далиллари йўқлигини айтиб, нима бўлганда ҳам бу мадрасанинг қурилишида Екатерина II ҳам қатнашганлиги маълум, дея хулоса қилади. XIX асрнинг бошлари, яъни 1824 йилда мулла Эрназар Мақсуд ўғли шахси тадқиқ этилган Яковлев мақоласида ҳеч бир иккиланишсиз бу мадраса қурилишига императорнинг алоқаси мавжуд бўлгани ҳақида баён қилади. Унда 1774 йилда Екатерина II саройига элчи бўлиб келган мулла Эрназар Мақсуд ўғлининг ватанига қайтиши вақтида императордан қимматбаҳо совғалар билан бирга Бухорода мадраса бунёд этиши учун катта миқдорда маблағ ҳам тақдим этилгани ҳақида ёзилган. XIX асрнинг охирларида Россиялик тарихчи П.П. Шубинский ҳам бу мадрасанинг қурилиши тарихи ҳақида тўхталиб ўтади. У ўз асарида маҳаллий халқ орасида мадраса қурилиши ҳақида тарқалган маълумотларни келтиради. Яъни Бухородан Россияга расмий элчи бўлиб келган мулла Эрназар Мақсуд ўғлига “марҳамат кўрсатиб, Россия ҳукумати учун қилган хизматларини тақдирлаш мақсадида” Бухорода мадраса қуриш учун маълум миқдорда маблағ эҳсон қилинган эмиш, дейди муаллиф. Бу маблағ миқдори ҳақида ҳам адабиётларда турлича фикр билдирилади. Масалан, 1824 йилда нашр қилинган Яковлев мақоласида у 4 минг рубль кумуш пул, деб кўрсатилган бўлса, 1897 йилда чоп этилган П.П. Шубинский мақоласида эса у “бир Download 0.83 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|