Гулистон давлат университети а. Бурханов, К. Рахматов минтақавий иқтисодиёт

14.2. Кластер сиёсати минтақавий ривожланишнинг воситаси сифатида
Ўтган уч ўн йилликда дунё иқтисодий сиёсатда минтақавий ёндашув устиворлиги тенденциясини яққол кўриниб қолди. Бунинг сабабларидан бири кўпчилик мамлакатларда минтақаларнинг ривожланишида тартибсизликларнинг мавжудлиги. Шу билан бирга, минтақавий сиёсатга (Силикон водийси) кластерли ёндашишни жорий қилиш бўйича муваффақиятли америка тажрибасидан сўнг, кластерлаштириш тўлқини ҳам Европани қўлга киритди⁹⁰. Минтақавий иқтисодиётнинг неокласик кластерли ёндашувига янги, алтернатив Ўзбекистонга, шу жумладан, вилоятлар ҳудудларига ҳам кириб келди. Шу сабабли бизнинг минтақавий кластер сиёсатимизнинг асосий вазифаси маҳаллий ишлаб чиқарилаётган ягона кластерларнинг янги ишлаб чиқариш салоҳиятини рўёбга чиқариш ҳамда иқтисодий сиёсат чоралари билан келажакда уларни ривожлантиришни қўллаб-қувватлашдир.
Кластер сиёсати – айрим адабиётларда минтақалар, кластерга мансуб корхоналар рақобатбардошлигини ошириш, шунингдек инновацияларни жорий этишни таъминлайдиган гуруҳларни қўллаб-қувватлаш бўйича давлат чоралари ва механизмлари тизими деб таърифланади.⁹¹
Одатда, кластер сиёсати анъанавий «саноат сиёсати» га рақобатнинг олдини олиш чораларига алтернатив сифатида қаралади, унда муайян корхона ёки тармоқ қўллаб-қувватланади.
Бир қатор мамлакатларда «кластер стратегияси»дан самарали фойдаланилмоқда, улар жаҳон бозорида куч ва рақобатбардошлигини исботлаган иш фаолиятининг марказларида қурилган. Ҳукуматлар мавжуд кластерларни қўллаб-қувватлашга ва илгари мулоқот қилмаган компанияларнинг янги тармоқларини яратишга эътибор қаратмоқдалар.
Шу билан бирга, давлат ширкатларнинг шаклланишига ёрдам бермайди, балки тармоқлардаги иштирокчига айланади. Кластер стратегиялари Европада кенг қўлланилади.
Германия кластерини ривожлантириш модели федерал давлатларнинг махсус роли билан тавсифланади - федерал даражадаги аралашув фақатгина ушбу тармоқлар (ва шунга қараб улар жойлашган ҳудудлар) ва улар билан боғлиқ бўлган контрагентлар ўртасидаги алоқаларни ўрнатиш учун миллий ва халқаро миқёсда жуда аниқ таклифлар шаклида, фақат «ваколатли тармоқлар» ни қўллаб-қувватлашда намоён бўлади. Ушбу ваколатли тармоқлар аслида давлатлар томонидан жуда аниқ белгилаб қўйилган мезонлардан далолат беради.
Қабул қилинган қоидаларга кўра, «малакали тармоқ» аъзолари ягона стратегик ёндашувга амал қилишлари керак; инновацион ишлаб чиқариш занжирининг барча аъзолари (жумладан, таълим ва илмий-тадқиқот муассасалари, хизмат кўрсатиш корхоналари ва ишлаб чиқариш жараёнининг турли босқичлари) ўзаро боғлиқ бўлиши керак; ўзаро таъсирларнинг фанлараро ва кооператив табиатига ҳал қилувчи рол берилмоқда.
Федерация даражасида кластерларни ривожлантириш учун масъул бўлган асосий орган - немис муҳандислари Иттифоқи (Verein Deutscher Ingeneure, VDI) - ўз низомига мувофиқ, тижорат ташкилоти бўлмаган хусусий агентлик. Ушбу агентлик ваколат тармоқларини аниқлайди ва кейин танланган мезонларга тўлиқ мос келадиганларни танлайди. Экспертизани ва танловни федерал давлатлар, шаҳарлар, федерал вазирликлар, корхоналар ва тадқиқот ташкилотлари вакилларини ўз ичига олган қўшма комиссия тасдиқлаши керак. Бугунги кунда турли федерал штатларда энергетика, транспорт ва самолёт саноати, биотехнология, нанотехнология, оптика, тиббиёт асбоб-ускуналари, ахборот-коммуникация технологиялари, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида фаолият юритадиган 100 га яқин «ваколатли тармоқлар» кластерлари аниқланган ва фаолият кўрсатмоқда.
Франция ҳукумати ўз институционал механизмини яратди ва давлатнинг янада фаол иштирокини таъминлади. Мамлакатда «Рақобатбардошлик қутбларини яратиш» биринчи навбатда технологик соҳаларни ривожлантиришга қаратилган бўлиб хусусан: микроэлектроника, нано ва биотехнология, автомобиллар ва самолётларни ишлаб чиқариш соҳалари танлаб олинган. Ҳукумат бу борада кластерларни яратиш дастури ишлаб чиқариш, инновация ва илм-фан ўртасидаги интеграцияни таъминлаш, минтақаларга таянган ҳолда миллий даражада саноат-илмий ҳамкор бирликлари тармоғини яратиш мақсадларини белгилаб олга ҳолда иш юриб келмоқда.
Франциянинг маҳаллий ҳокимият органларининг кластерларни ривожлантиришга қўшган ҳиссаси биринчи навбатда ахборотни қўллаб-қувватлашда ўз ҳудудларида кластерларнинг фаолияти учун ўзаро очиқлик ва маҳаллий шароитларни таъминлашдан иборат. Хусусан, «рақобатбардошлик қутблари» ўрнида ҳосилдорликни ривожлантириш учун қўшимча майдонча бўлиб, инновация ва рақобатбардошликни молиялаштириш бўйича интерфаол тадбирлар - форумлар ўтказиш режалаштирилган. Инновацион кичик ва ўрта бизнесни молиялаштириш муаммоларига бағишланган биринчи форум 2006 йилнинг март ойида Лионда Ахелера полосида (кимё-экология) - Лёнбиополе (биотехнология) асосида ўтказилди; Кейинчалик Марселда (хавфсиз алоқа ечимлари кутубхонаси), Гренобле (микронанотехнологиялар), Париж (дастурий таъминот, мултимедиа), Тулузада (ҳаво ва ракета ишлаб чиқариш) форумлар бўлиб ўтди. 2007 йилда Реннес (тасвирлар ва тармоқлар) ва Страсбург (терапевтик тиббиёт) форумлари ўтказилди.
Хорижий тажриба, ҳудудларнинг ва бутун мамлакатнинг рақобатбардош позицияларини мустаҳкамлаш ва ўсишни тезлаштириш учун ҳудудларда мавжуд ресурслардан фойдаланишга имкон берадиган гуруҳларни яратиш барча даражаларда давлат инновацион сиёсатининг ажралмас қисми бўлиб хизмат қилаётганини кўрсатиб турибди.
Кластерлар «рақобатбардошлик қутблари» ролини бажариши мумкин ва муайян «танқидий масса»ни жалб қилишда халқаро майдонда рақобатбардошликнинг тўлақонли бўлинмаларига айланади.
Рақобатбардошлик муаммоларини ўрганишда илгари ишлатилган кластерли ёндашув вақтдан бошлаб ҳар доим кенг кўламли вазифаларни ҳал этишда қўлланила бошлади:
- давлат, минтақа, саноатнинг рақобатбардошлигини таҳлил қилиш;
- миллий саноат сиёсатининг асоси сифатида;
- минтақавий ривожланиш дастурларини ишлаб чиқишда;
- инновацияларни рағбатлантириш учун асос сифатида;
- катта ва кичик бизнеснинг ўзаро ҳамкорлиги асосидир.
Бундан ташқари, биз ушбу йўналишларда батафсилроқ тўхталамиз.