Гулистон давлат университети а. Бурханов, К. Рахматов минтақавий иқтисодиёт

14-МАВЗУ: КЛАСТЕР СИЁСАТИ МИНТАҚАВИЙ РИВОЖЛАНИШНИНГ ВОСИТАСИ СИФАТИДА
Режа:
14.1.Минтақавий иқтисодиётда кластернинг иқтисодий мазмуни
14.2. Кластер сиёсати минтақавий ривожланишнинг воситаси сифатида
14.3. Ўзбекистонда кластерлар фаолиятини ташкил этишнинг ўзига хос жиҳатлари
Таянч тушунча ва иборалар: кластер, рақобатбардош, трансмиллий компания, саноат комплекси, илдиз фирма, агломерация, трансформация, инновация, ишбилармонлик муҳити, инфратузилма, институционал зичлик.


14.1.Минтақавий иқтисодиётда кластернинг иқтисодий мазмуни
Сўнгги йилларда кластерларга бўлган қизиқиш кескин ошди. Замонавий макон ижтимоий ривожланиш ва иқтисодий ландшафтнинг шаклланишига уларнинг таъсири тобора сезиларли бўлиб бормоқда.
Кластер модели мавҳум назарий ғоя эмас, у ўзлаштирилишига яхши мос келади ва бошқарув амалиётига аниқ «чиқиш» га эга. «Кластерларга бўлган қизиқиш кучайиб кетди, чунки улар иқтисодий ҳақиқатни тасвирлашнинг бир йўли эмас, балки амалий таъсир механизмидир»⁷³.
Кластерни тушунишнинг умумий ёндашувларини кўриб чиқиш ва уни таснифлаш. Бугунги кунда кластернинг умумий қабул қилинадиган таърифи йўқ. Кластер назарияси асосчиси, Гарвард бизнес мактаби профессори Майкл Портер кластернинг тушунчасини қуйидагича ифодалади:
«Кластер бу - рақобатбардош, бир вақтнинг ўзида биргаликда иш олиб борадиган ўзаро боғлиқ бўлган компаниялар, ихтисослашган етказиб берувчилар, хизмат кўрсатувчи провайдерлар, тегишли тармоқлардаги фирмалар ва уларнинг фаолияти билан боғлиқ ташкилотлар (масалан, университетлар, стандартлаштириш агентликлари ва савдо уюшмалари)»⁷⁴. Таърифдан келиб чиқадики, ушбу ёндашув, мамлакат иқтисодиёти ҳақидаги одатий қарашимиздан тубдан фарқ қилади.
М. Портер, мамлакатнинг рақобатдошлигини халқаро компанияларнинг рақобатбардошлиги нуқтаи назаридан кўриб чиқиш керак, деб ҳисоблайди, бироқ турли тармоқлардаги фирмаларнинг кластерлари - бу кластерларнинг ички ресурслардан самарали фойдаланиш қобилиятлари жуда муҳимдир.
Ўнта мамлакатда 100 дан ортиқ соҳанинг рақобатбардош имкониятларини таҳлил қилгач, М. Портер энг рақобатбардош трансмиллий компаниялар одатда мамлакат бўйлаб тарқалиб кетмаганлигини, бир мамлакатга, баъзан ҳатто мамлакатнинг бир минтақасида ҳам тўпланишга интилган деган хулосага келди. Ушбу ҳодисанинг тавсифи қуйидагича: жаҳон бозорида рақобатбардошликка эришиш учун бир ёки бир нечта компаниялар ўзларининг яқин атроф муҳитга ижобий таъсир кўрсатадилар: етказиб берувчилар, истеъмолчилар ва рақобатчилар. Ва атроф-муҳитнинг муваффақияти, ўз навбатида, компаниянинг рақобатбардошлигини оширишга таъсир қилади. Ушбу ўзаро манфаатли ҳамкорлик натижаси сифатида бир-бирининг рақобатбардошлигини оширишга ўз ҳиссасини қўшиб келаётган фирмаларнинг, яқин алоқадор тармоқларнинг бирлашмаси «кластер» шаклланмоқда.
Шунингдек, у «рақобатбардош олмос» деб номланган мамлакатларнинг асосий гуруҳлар сонига нисбатан рақобатбардошлик афзалликларини белгиловчи тизимини ишлаб чиқди
Бундай афзалликларга қуйидагилар киради:
- омил шартлари: инсон ва табиий, илмий ахборот салоҳияти, капитал, инфратузилма, шу жумладан ҳаёт сифатининг омиллари;
- ички талабнинг шартлари: талабнинг сифати, жаҳон бозорида талабнинг ривожланиш тенденсияларига риоя қилиниши, талабнинг ҳажмини ошириш;
- тегишли ва хизмат кўрсатиш соҳалари: хом ашё ва ярим тайёр маҳсулотларни олиш жойлари, асбоб-ускуналарни олиш жойлари. Хом ашё, жиҳозлар, технологиялардан фойдаланиш соҳалари;
- фирмаларнинг стратегияси ва тузилиши, тармоқ ичидаги рақобат: мақсадлар, стратегиялар, усуллар ва ташкилотлар, компания бошқаруви, тармоқ ичидаги рақобат.
Профессор Портер ҳар қандай мамлакатнинг иқтисодий ривожланишида кластерларнинг бир неча функцияларини аниқлайди.
- кластерлар - миллий ва минтақавий иқтисодиётнинг иқтисодий таркибидаги муҳим механизмларидир. Минтақанинг фаровонлиги рақобатбардош гуруҳлардаги муайян позицияларига боғлиқ;
- кластерлар миллий ёки минтақавий бизнес шароитларида асосий вазифаларни белгилаб олишлари мумкин: кластерлар рақобатнинг табиати ва рақобатбардош устунликка таъсир кўрсатадиган микроиқтисодий омиллар билан чамбарчас боғлиқдир;
- кластерлар иқтисодий соҳада янги фикрлаш усули ва ташкилотни ривожлантириш учун саъй-ҳаракатлар билан таъминлайди. Шундай қилиб, кластер бизни хусусий сектор, ҳукумат, савдо-сотиқ бирлашмалари, таълим ва илмий-тадқиқот институтларининг иқтисодий ривожланишдаги ролларини қайта кўриб чиқишга, шунингдек, барча мулк шаклларининг фирма ва компанияларнинг умумий муаммоларини эмас, балки умумий имкониятларни аниқлашга мажбур қилади.
Таъкидлаш жоизки, ушбу вазифани Ўзбекистон иқтисодиёти ва унинг ҳудудларини модернизация қилишда ҳам талаб қилиниши мақсадга мувофиқ бўлади. Циханнинг фикрига кўра⁷⁵, М.Портернинг асосий маърузаси, истиқболли рақобат устунликлари ташқаридан эмас, балки ички бозорлардан яратилганлигидир. М. Портер, энг рақобатдош трансмиллий компаниялар одатда мамлакат бўйлаб тез-тез тарқалмаганлигини, бир мамлакатга ёки ҳатто бир мамлакатнинг бир минтақасига йиғилишга мойил эканлиги ҳақидаги асосли хулосани келтирди, чунки бир ёки бир неча фирма жаҳон бозорида рақобатбардошликка эришади, унинг ижобий таъсирини бевосита атроф-муҳитга, етказиб берувчилар, истеъмолчилар ва рақобатчиларга тарқатади. Ва атроф-муҳитнинг муваффақияти, ўз навбатида, компаниянинг рақобатбардошлигини оширишга таъсир қилади⁷⁶.
Иқтисодий тоифадаги ва «кластер» нинг тавсифларида кластерларни ўрганишда кўп жиҳатлар мавжуд бўлиб, уларнинг ҳар бири ўз фаолиятининг бир ёки бошқа жиҳатини очиб беради.
Шундай қилиб, М. Афанасев ва Л.Мясникова⁷⁷ кластерни мустақил ишлаб чиқарувчи ва хизмат кўрсатувчи фирмалар тармоғи, шу жумладан таъминловчилар, технология ишлаб чиқарувчилари, университетлар, илмий-тадқиқот институтлари, муҳандислик марказлари, бозор институтлари (брокерлар, консултантлар) ва истеъмолчиларни бир-бирининг занжирида ўзаро мулоқот қилиш тармоғи сифатида тушунади..
А.А. Яловнинг сўзларига кўра⁷⁸, кластер - қўшимча қиймат яратиш жараёнида ўзаро боғланган ишлаб чиқарувчилар, истеъмолчилар, ишлаб чиқариш инфратузилмаси объектлари тармоғи.
Тадқиқотлари натижасида Г.В Гутман, А.А. Мироедов⁷⁹ каби олимлар «кластер» атамасининг мавжуд тавсифларини шартли равишда гуруҳларнинг географик таркибий қисми томонидан аниқлаган, «Кластер» ни белгилашда географик хусусият аҳамиятсиз ҳисобланмайди.
С.Лозинский ва А.Праздничныхнинг фикрича⁸⁰, кластер бирлашма, маҳсулот ва хизматларни ишлаб чиқарувчи етакчи фирмалар, минтақада мавжуд бўлган етказиб берувчилар ҳамда бизнес муҳити.
С. Соколенконинг сўзларига кўра, кластер⁸¹ - «ўз фаолиятини жаҳон тоифаси маҳсулотларини ишлаб чиқаришга йўналтирадиган тегишли саноат ҳудудидаги ўзаро боғлиқ корхоналар ва муассасаларнинг ҳудудий бирлашмаси». В.М.Кутьин⁸² юқорида қайд этилган муаллифлардан фарқли ўлароқ, қуйидаги таърифларни беради: «кластер» худди шундай ижтимоий-иқтисодий позицияга эга минтақаларнинг бирлашмасики у ҳудудларни харитасини ишлаб чиқариш индекслари, уй-жой қурилиши, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари, чакана товар айирбошлаш кўрсаткичлари бўйича иқтисодий жиҳатдан ўхшаш бўлган еттита кластерга бўлиш билан таққослайдиган мавжуд хариталар асосида ташкил этади.
А. Воронов, ўз фаолиятида, кластер - рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқарадиган ихтисослаштирилган корхоналарнинг тартибли ва нисбатан барқарор мажмуи эканлигини таъкидлади. Буюртмада қаерда кластердаги тўғридан-тўғри иқтисодий муносабатлар хом ашё етказиб бериш, ишлаб чиқариш ва меҳнатнинг ихтисослашган омиллари ва иерархик тизимни шакллантиришга йўналтирилган.
Кластернинг энг муҳим қисми тадқиқот ва таълим муассасалари ҳисобланади. Бу ишчи кучининг малакасига боғлиқ бўлиб, улар ўзларининг меҳнат унумдорлигини университетлар ва илмий-тадқиқот институтларида талаб даражасида оширади. Кластер стабиллиги унинг таркиби вақтида нисбатан бир хил бўлиши мумкинлигини англатади, яъни нисбатан оз фарқли маҳсулот ишлаб чиқарадиган ихтисослаштирилган корхоналарнинг устун ҳиссаси. Кластернинг локализацияси остида чегаралар ҳудудида тез-тез аниқланган бўлиши керак. Шундай қилиб, А А. Воронов ва А.Н.Бурякнинг фикрича, кластер минтақавий саноат сиёсатида ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган рақобат муҳитида ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг истиқболли шаклидир. Шу нуқтаи назардан, минтақавий гуруҳлар технологик жиҳатдан боғлиқ бўлган корхоналар уюшмалари, интеграллашган гуруҳларнинг фаолият юритадиган маҳаллий кластерлар сифатида қаралиши керак.
Шу билан бирга, кластер ўз мазмунида бошқа исм, масалан, уюшма жойлашган бино бўлиши мумкин. Фотон кластерлари соҳасидаги таниқли мутахассис Р. Бро Аризона Оптик саноати ассоциацияси президенти (Аризона Оптика Саноат Ассоциацияси ёки АОИА), шунингдек, кластерларнинг ўхшаш фикрлайдиган компанияларнинг бирлашувидан кўпроқ эканлигини таъкидлайди. Кластер⁸³ «иш ўринларини яратадиган, экспорт қилувчи товарлар ва хизматларни яратадиган, умумий иқтисодий эҳтиёжларга эга бўлган ва иқтисодий ривожланишнинг давлат сектори, турли даражадаги қонунчилик, университетлар, коллежлар, таълим жамияти, жамғармалар ва бошқа барча манфаатдор томонларни бирлаштирадиган фирмаларнинг тармоқлараро концентрацияси» сифатида белгиланади. Шу билан бирга, у Аризона штатидаги Оптик саноати ассоциациясини бирлашмаси деб ҳисоблайди ва бу ташкилотларнинг ўзаро таъсирининг ушбу шакли учун хос бўлган барча асосий хусусиятларнинг мавжудлигига ишора қилади. Р. Бро, ўз фикрини жамоатчилик ва хусусий сектор ташкилотларига қарашли соҳалардаги ширкатлар ўртасидаги муносабатлардан келиб чиқадиган синержиялардан фойдаланиш учун кластерларнинг иқтисодий маъносини қўллашни англатади. Бу маҳаллий иқтисодиётнинг ривожланишидаги барча манфаатдор томонларнинг муваффақиятли ҳамкорлиги бўлиб, унинг фикрига кўра, кластернинг ўзига хос хусусияти ҳисобланади.
Бизнинг фикримизча, В. Руигрок ва Р. Ван Тулдернинг «саноат комплекси» нинг тармоқ концепциясида келтирилган кластерлар ҳақида ҳам тармоқ ичидаги алоқалар узоқ муддатли хусусиятга эга бўлган олтита гуруҳ ўйинчиларини ажратиб туради: марказлашган корхона («илдиз фирма» - ядро фирма); етказиб берувчи фирмалар, шу жумладан хизмат кўрсатувчи провайдерлар; маркетинг жамиятлари ва савдо компаниялари; ишчилар уюшмаси - касаба уюшмалари; сармоядорлар учун; сиёсий ташкилотлар ва маҳаллий ҳокимият органларининг фирмаларнинг атроф-муҳитга кириши. «Саноат комплекслари» ҳақида гапирар экан, В. Руигрок ва Р. Ван Тулдер уларни «тармоқнинг ўзига хос тури» деб атайди, улар «тўғридан-тўғри агентлик гуруҳларидан ташкил топган» илдиз фирма атрофида «музокаралар конфигурацияси» (bargaining configuration) ёки муайян маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотишда бевосита иштирок этиши мумкин.⁸⁴ «
Шундай қилиб, хўжалик юритувчи субъектлар ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг барқарор тармоғининг пайдо бўлиши уларнинг рақобатбардошлигини оширишга ёрдам беради. А. Маршаллнинг «Иқтисодиёт назарияси асослари» (1890) номли машҳур ишининг алоҳида саноат ҳудудлари (саноат агломерацияси) ҳодисаларига бағишланган бўлимда алоҳида таъкидлаб ўтилганидек, А. Маршалл биринчи навбатда корхоналар билан боғлиқ фаолиятда бирлаштирилган корхоналар ихтисослашган ходимлар, маҳсулот ва хизматларнинг турли хил юқори даражада таъминланган таъминловчиларидан фойдаланиш ва ахборот алмашишнинг тезкорлиги каби ижобий ташқи таъсирларга эга эканлигини аниқ кўрсатиб берди.
Умуман олганда, ҳар бир кластернинг учта кенг таърифи мавжуд бўлиб, кластерининг асосий хусусиятига урғу беради:
- бу, одатда, бир ёки бир нечта илмий муассасага (илмий-тадқиқот институтлари, университетлар ва ҳоказо) боғлиқ бўлган тармоқлар бўйича иқтисодий фаолиятнинг ҳудудий чекланган шакллари;
- бу вертикал ишлаб чиқариш занжирлари; ишлаб чиқариш жараёнининг улашган босқичлари кластернинг ядросини (масалан, «етказиб берувчи - ишлаб чиқарувчи - сотувчи-мижоз» занжири) ташкил этадиган анча тор бўлимлари, ота-компаниялар атрофида ташкил этилган тармоқлар ушбу тоифага киради;
- юқори даражадаги агрегатда (масалан, «кимёвий кластерлар) ёки саноатнинг тўплашнинг юқори даражаси (масалан, «агросаноат кластери»),
Кластер тушунчаларини таҳлил қилиш асосида, ушбу турли тадқиқотчилар барча кластерларда мавжуд бўлган иккита марказий элементни ажратиб кўрсатиш керак. Биринчидан, кластерга кирадиган фирмалар иқтисодий жиҳатдан (тўғридан-тўғри ёки билвосита) ўзаро таъсир ўтказишлари керак. Алоқалар ҳар иккала вертикал (технологик занжир бўйлаб сотиб олиш ва сотиш занжирлари) ва горизонтал (қўшимча маҳсулотлар ва хизматлар, улардан фойдаланиш) шу каби ихтисослашган харажатлар, технологиялар ёки институтлар ва бошқалар).
Бундан ташқари, кластер муносабатларида тармоқ муносабатлари катта аҳамият касб этади, бу эса кластерга алоқадор томонлар учун қўшимча таъсир кўрсатишни англатади.
Ҳар қандай кластернинг иккинчи мажбурий элементи - бу ўзаро боғлиқ бўлган компанияларнинг географик жиҳатдан яқин гуруҳлари бўлиши - бу айниқса муҳимдир.
Шундай қилиб, кластерларнинг турли хил типологияси мавжуд, таснифлаш хусусиятлари сифатида ишлатиладиган кластер хусусиятларининг кўплиги ва ноаниқлиги туфайли. Шундай қилиб, кластер мавжудлиги ёки йўқлиги принципига кўра тизимлаштирилиши мумкин бўлган ҳолда муайян иштирокчиларида (масалан, илмий-тадқиқот муассасалари) асосий фаолият турига мувофиқ унинг хусусиятлари намоён бўлади.
Уларда мавжуд тармоқлар; иштирокчиларнинг мақсадлари ва бошқалар. Бироқ, аслида, кўпгина гуруҳлар бир ёки бир нечта турга аниқлик киритиш қийин.
Одатда улар асосий турдаги муайян турдаги комбинацияларни ифодалайди. Ривожланиш жараёнида ички ва ташқи омилларнинг таъсири остида ҳаёт айланишининг турли босқичларида бўлиш, кластерлар ўзларининг ички тузилишини ўзгартириши, олдин ички бўлмаган хусусиятларга эга бўлишлари ва кўпроқ ваколат ва хусусиятларни йўқотиши мумкин.
Ҳаёт даврининг бу босқичлари даврий айланишининг кейинги босқичларига камайтирилиши мумкин:
1. Агломерация. Минтақада қатор компаниялар ва бошқа амалдаги хўжалик юритувчи субъектлар мавжуд бўлган босқич.
2. Ривожланаётган кластер. Ушбу босқичда айрим агломерация (ҳудуд) иштирокчилари ўзларининг асосий фаолиятлари атрофида ҳамкорлик қилишни бошлайдилар ва уларнинг алоқалари орқали умумий имкониятлар яратадилар.
3. Кластер ривожланиши. Минтақадаги шу ёки бошқа фаолиятнинг янги иштирокчиларининг пайдо бўлиши ёки иштироки билан боғлиқ ҳолда, ушбу босқичда барча янги иштирокчилар ўртасида янги муносабатлар пайдо бўлади. Ҳамкорликни қўллаб-қувватлаш учун расмий ва норасмий ташкилотлар пайдо бўлиши мумкин. Одатда минтақалар ва фаолият билан боғлиқ номлар, веб-сайтлар, умумий таркиблар пайдо бўлади.
4. Такомиллашган кластер. Такомиллашган кластернинг муайян танқидий ролини ижро этувчи босқичи. Шунингдек, у ўз чегараларидан ташқари, бошқа гуруҳлар, фаолият соҳалари, ҳудудлар билан алоқа ўрнатган. Янги фирмаларнинг ташқи кўриниши, қўшма корхоналар орқали ажралиб чиқиши орқали ички динамикаси мавжуд.
5. Трансформация. Бу босқич, вақтлар, бозорлар, технологиялар ва жараёнларнинг кластерлар каби ўзгариб бориши билан тавсифланади. Кластерларнинг омон қолиши учун, ҳаётий бўлиши, турғунлик ва парчаланишни олдини олиш учун, таркибий ўзгартириш ва ўзгартиришга эҳтиёжи бор. У бошқа фаолият турлари билан шуғулланадиган бир ёки бир нечта янги кластерга айланиш шаклини танлаши мумкин ёки маҳсулот ва хизматларни тақдим этиш усулларини ўзгартириши мумкин. Шундай қилиб, замонавий илмий адабиётларда, биз кўриб турганимиздек, бир-биридан фарқли, бир-биридан фарқ қиладиган ва кўп жиҳатдан ўхшаш «кластер» нинг кўплаб мунозарали тушунчалари мавжуд бўлиб, кластерни яратиш минтақа иқтисодиёти ва умуман иқтисодиётнинг фойдаси учун содир бўлади.