Гулистон давлат университети а. Бурханов, К. Рахматов минтақавий иқтисодиёт

8-МАВЗУ. ТРАНСПОРТ, АХБОРОТ КОММУНИКАЦИЯ ИНФРАТУЗИЛМАСИНИНГ МИНТАҚАВИЙ РИВОЖЛАНИШ ХУСУСИЯТЛАРИ


Режа:
8.1. Минтақада транспорт тизимининг аҳамияти
8.2. Минтақада транспорт тизимини ислоҳ қилиш муаммолари ва вазифалари
8.3. Коммуникация корхоналарини ривожлантириш истиқболлари
8.4. Телекоммуникация хизматлари соҳаси ривожланиши


Таянч тушунча ва иборалар: транспорт, транспорт инфраструктураси, темир йўл, ҳаво, дарё транспортлари, метрополитен, магистрал қувур, транспорт хизматлари бозори, темир йул зичлиги, логистика маркази, оптик толали линиялар, телекоммуникация.


8.1. Минтақада транспорт тизимининг аҳамияти
Транспортнинг асосий вазифаси кенг аҳоли оммаси ҳамда миллий иқтисодиёт корхона ва ташкилотларининг транспорт хизматига бўлган барча талаб-эҳтиёжларини тула ва юқори сифат билан кондиришдан иборат.
Ўзбекистоннинг сиёсий ва иқтисодий мустақиллигини мустахкамлаш ва унинг жаҳон уюшмасига кириб бориши учун мукаммал транспорт тизимига эга бўлиш керак. Турли хил транспорт воситалари саноат ва қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш ва уни истеъмолчиларга ўз вақтида, исроф қилмасдан етказишда фаол иштирок этади. Аҳолини бир манзилдан иккинчи бир манзилга етказишда ҳам транспортнинг аҳамияти каттадир.
Транспорт ишлаб чиқариш тизимида муҳим ўрин тутиши билан бирга у ҳар қандай ҳудуд хўжалиги мажмуасининг зарурий ўрини бўлиб хизмат қилади. Унинг ривожи туфайли ҳудудларни иқтисодий жиҳатдан ихтисослаштириш мумкин.
Транспорт инфраструктураси ва йул тармоқларининг самарали ривожланиши кадрларнинг қишлоқларда мустахкам урнашиб колишига, меҳнат ресурсларидан унумли фойдаланиш имконини яратади.
Сўнгги йилларда мамлакатимизда транспорт ва транспорт коммуникациялари соҳасини ривожлантириш, ташишларнинг юқори даражадаги хавфсизлигини таъминлаш, транспорт соҳасидаги бошқарув тизимини такомиллаштириш, соҳа учун малакали мутахассисларни тайёрлашга ёʻналтирилган кенг кўламли чора-тадбирлар амалга оширилди.
Иқтисодиётни ривожлантиришнинг замонавий тенденсиялари ва амалга оширилаётган ислоҳотлар республиканинг географик жойлашувини инобатга олган ҳолда транспорт хизматларининг сифатлилиги ва оммабоплигини таъминлашга йўналтирилган ягона транспорт сиёсатини шакллантириш ва амалга ошириш, соҳани бошқаришнинг замонавий технологиялари ва интеллектуал тизимларини жорий этишда алоҳида аҳамиятга эга эканлигини кўрсатмоқда.
Транспорт соҳасидаги давлат бошқаруви тизимини тубдан такомиллаштириш, республиканинг инвестициявий жозибадорлиги ва экспорт салоҳиятини ошириш, транспорт коммуникацияларини стратегик ривожлантириш ва барқарор фаолият кўрсатишини таъминлаш мақсадида, шунингдек, 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида белгиланган вазифаларга мувофиқ Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 1 февралдаги «Транспорт соҳасида давлат бошқаруви тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармони қабул қилинди. Унга кўра⁴⁵:
Вазирлик автомобил, темир йўл, ҳаво, дарё транспортлари, метрополитен, шунингдек, йўл хўжалигини ривожлантириш соҳасидаги ягона давлат сиёсатини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш бўйича давлат бошқаруви органи ҳисобланади;
Вазирлик транспорт ва йўл хўжалиги соҳасидаги ташкилотлар фаолиятини норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилиш, лицензия ва рухсатномалар бериш, сертификатлаштириш, самарали техник ва тариф сиёсатини амалга ошириш йўли орқали давлат томонидан тартибга солиш вазифасини амалга оширади.
Мамлакат транспорт тармоғи темир йул, автомобил, авиация, қувурлар ва дарё сув йулларидан иборат. Транспортнинг барча турлари ёрдамида Республикада хар йили ҳалк хўжалиги учун зарур бўладиган турли-туман юклар ва йуловчилар ташилади.
Транспорт инфратузилмаси - транспорт тизимини ишлаши учун шарт-шароит яратадиган ва минтақа иқтисодиётининг асосий тармоқларидан бири бўлиб, ҳудудларнинг ҳудудий яхлитлигини ва унинг иқтисодий маконининг бирлигини таъминлайди,
Шунинг учун транспорт инфратузилмасини ривожлантириш минтақада иқтисодий ўсишнинг инновацион моделини амалга ошириш ва аҳолининг ҳаёт сифатини яхшилаш учун зарур шартидир.
Инфраструктура мажмуи сифатида минтақада транспорт инфратузилмаси ўзига хос хусусиятларга мос келади. Шу билан бирга, транспорт инфратузилмасининг иқтисодий мазмуни ва минтақани ташкил этувчи хусусияти билан белгиланадиган муҳим таянч вазифаси минтақавий ва минтақалараро транспорт-иқтисодий муносабатларни амалга оширишдир.
«Минтақанинг транспорт инфратузилмаси» тушунчасини аниқлашга ёндашувларда замонавий иқтисодиётда «транспорт инфратузилмаси» тушунчасини аниқлашда учта асосий услубий ёндашув мавжуд – булар инвестициявий жозибадорлик кўрсаткичи орқали технократик, функционал ва иқтисодий ёндошувлар.
Биринчи ёндашув доирасида транспорт инфратузилмаси деганда транспорт жараёнининг тез ва узлуксиз бажарилишини таъминлайдиган технологик мажмуа бўлган минтақанинг ўзига хос муҳандислик-техник инфратузилмаси тушунилади. Транспорт инфратузилмаси «муҳандислик инфратузилмасининг бир қисми, шу жумладан юк ва йўловчилар ташишни таъминловчи транспорт коммуникациялари ва қурилмалари комплекси» деб тушунилади.
Иккинчи ёндашув доирасида транспорт инфратузилмаси транспорт жараёнини узлуксиз ва тезкор амалга ошириш учун шароитларни таъминлаш учун маълум функцияларнинг махсус бирикмаси сифатида белгиланади.
Учинчи ёндашувда транспорт инфратузилмаси минтақавий инфратузилма капиталининг бир тури ҳисобланади. Шундай қилиб, минтақавий транспорт инфратузилмаси деганда минтақавий транспорт инфратузилмаси маркази яъни. «Ўзига хос ижтимоий хусусиятга эга бўлган капиталнинг маълум бир тури, транспорт инфратузилмаси минтақага нафақат иқтисодий, балки ижтимоий-маданий хусусиятларга ҳам фойда келтириши мумкин ва бу уни амалга оширишдан синергистик самара беради».
Бизнинг фикримизча, «транспорт инфратузилмаси» тушунчасини аниқлаш учун иккита ёндашув - функционал ва иқтисодий комбинацияни қўллаш самаралироқ бўлади. Бу қуйидаги қоидаларга боғлиқ:
биринчидан, юқорида таъкидлаб ўтилганидек, инфратузилма биринчи навбатда маълум функциялар мажмуи бўлиб, улар ташкилий (минтақанинг функционал элементлари ўртасидаги муносабатни амалга ошириш), ишлаб чиқариш ва ижтимоий (товарлар ва одамларни ташиш жараёнини узлуксиз ва тезкор амалга ошириш учун шарт-шароитларни таъминлаш).
Иқтисодий моҳияти ва минтақани ташкил этувчи хусусияти билан белгиланадиган транспорт инфратузилмасининг асосий марказий функцияси минтақавий ва минтақалараро транспорт-иқтисодий муносабатларни амалга оширишдир.
Иккинчидан, иқтисодиётнинг аксиоматик назарияси нархни тизимни ташкил этувчи омил ва бозор иқтисодиётининг универсал кўрсаткичи сифатида кўриб чиқилади, транспорт инфратузилмасини яратиш ва ишлатиш эса инвестицияларсиз имконсиздир. Шу билан бирга у иқтисодиётнинг капитал талаб қиладиган ва инерциал тармоқларидан бири ҳисобланади.
Шунинг учун транспорт инфратузилмаси харажатлар омили ривожланишда ҳал қилувчи рол ўйнайди.
Транспорт инфратузилмасининг барча иқтисодий омилларини экзоген (асосий) ва эндогенларга бўлиш мумкин.
Транспорт инфратузилмаси таннархини шакллантирувчи асосий омиллар қаторига қуйидагилар киради:
- минтақада ишлаб чиқарилган маҳсулотларга бўлган талаб ва таклиф нисбати;
- вақт ва таваккалчиликларни ҳисобга олган ҳолда минтақанинг хўжалик юритувчи субектлари томонидан олинадиган даромадлар;
- инфратузилмани бошқариш даражаси.
Транспорт инфратузилмасининг таркиби ва аҳамияти ўзига хос хусусиятлари билан белгиланадиган эндоген омиллар сони қуйидагиларни ўз ичига олади:
- транспорт инфратузилмаси объектларини қуриш ва янгилаш учун зарур бўлган инвестиция манбаларининг ҳажми ва шакли;
- юк ташиш ҳажми, уларни амалга ошириш учун фойдаланиш харажатлари ҳажми ва таркиби;
- транспорт инфратузилмасидан фойдаланиш ва техник хизмат кўрсатиш харажатларининг ҳажми ва таркиби.
Учинчидан, транспорт инфратузилмаси минтақанинг ижтимоий-иқтисодий муаммоларини ҳал қилишда муҳим аҳамият касб этади. Ҳудудий корхоналар томонидан ишлаб чиқариладиган маҳсулотларни яратишда ва унинг якуний қийматини шакллантиришда, ижтимоий объектлардан ҳудудда фойдааниш имкиниятларини амалга оширишда, аҳолининг транспорт ҳаракатчанлигини таъминлашда ва минтақавий инфратузилманинг ушбу турига юклатилган вазифаларни бажариш орқали ялпи ҳудудий маҳсулот ишлаб чиқаришда бевосита ҳисса қўшади.
Шу билан бирга, транспорт инфратузилмасига инвестиция қилинган капитал ҳажми тўғридан-тўғри минтақанинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш суръатларига боғлиқ.
Амалга оширилган тахминларга асосланиб, бизнинг фикримизча, минтақавий транспорт инфратузилмаси - минтақанинг ҳудудий яхлитлигини таъминлаш ва уни функцияларини амалга ошириш орқали ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг синергетик самарасини яратиш учун транспорт инфратузилмаси имкониятларида намоён бўладиган ўзига хос минтақавий хусусиятга эга бўлган инфратузилма капиталининг алоҳида тури сифатида тушунилиши керак.
Мавжуд ёндашувлардан фарқли ўлароқ, транспорт инфратузилмаси ривожланиш хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, маълум бир ҳудуднинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишига таъсирини чуқурроқ ўрганиш имконини беради.
Шундай қилиб, маълум бир ҳудуднинг транспорт инфратузилмасини ривожлантириш инфратузилмани ташкил этувчи омиллар ва иқтисодиётда шаклланган шароитларнинг таъсири билан белгиланади ва минтақанинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг ҳал қилувчи омилларидан бири ҳисобланади.
Маълумки, мамлакатимиз учун замонавий ва ривожланган транспорт инфратузилмаси ҳақиқатан ҳам келажакка йўл десак ҳеч қандай муболаға бўлмайди. Бу иқтисодий ўсиш ва иқтисодиётни инновацион ривожланиш йўлига сифатли ўтиш учун стратегик аҳамиятга эга. Минтақавий ва халқаро ҳамкорликнинг янги имкониятлари ҳақида гапирмаса ҳам бўлади.
Замонавий иқтисодиётда транспорт саноатининг роли жуда катта. Унинг самарадорлиги бошқа соҳаларнинг ишлашига ва шунинг учун мамлакатнинг иқтисодий фаровонлигига боғлиқ.
Транспорт хизматлари бозори дунёдаги энг динамик бозорлардан биридир. Иқтисодиётнинг ўсиши транспорт, экспедиторлик ва логистика хизматлари бозорининг жадал ўсиши билан бирга келади. Ҳозирги вақтда мамлакатимиз иқтисодиётидаги ўзгаришлардан бири муқаррар ва биринчи навбатда транспорт ва логистика инфратузилмасини жадал модернизация қилиш ва қуриш зарурлигидан келиб чиқиб амалга оширилмоқда.
Ўзбекистонда ҳозирги даврдаги транспорт стратегиясининг мақсадларига тўлиқ мос келадиган транспорт инфратузилмасини ривожлантиришда минтақавий жиҳатларни кучайтириш долзарб вазифа сифатида қаралмоқда. Бу нафақат транспорт инфратузилмасини ривожлантириш бўйича лойиҳаларни амалга ошириш билан боғлиқ балки транспортнинг турли турлари ва транспорт хизматларидан фойдаланувчилар ўртасида ўзаро ҳамкорликни ривожлантириш ва мувофиқлаштиришни ривожлантиришни ҳам талаб этади. Транспорт йўлаклари ва интеграциялашган транспорт марказларини фаол ривожлантириш бугунги куннинг долзарб масалаларидан биридир. Шубҳасиз, транспорт инфратузилмасини ривожлантирмасдан туриб, иқтисодий ўсишни таъминлаш мумкин эмас.
Ушбу соҳада амалга оширилаётган кенг кўламли ислоҳотлар натижасида 2017-йилда Ўзбекистонда ишлаб чиқарилган ялпи ички маҳсулот ҳажмининг 12,6 %и транспорт ва алоқа тармоғига тўғри келди. Бу кўрсаткич 1990-йилда 5,9 %, 1995-йилда 8,4 %, 2000-йилда эса 7,7 %га тенг бўлган. Демак, транспорт ва алоқа тармоғининг ялпи ички маҳсулотдаги салмоғи ошиб бормоқда. Саноат ва қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришнинг ўсиши, кенг миқёсдаги капитал қурилиши ва транспорт моддий техника базасининг юксалиши билан ҳамоҳанг ҳолда юк ва йўловчилар ташиш ҳажмлари ҳам ортди. Жумладан, 2010 йилдан 2017 йилгача йўловчи ташиш 34,5 %, йўловчи айланмаси 51,7 %, юк ташиш 37,9 %, юк айланмаси 19,1 % га кўпайди.