Гулистон давлат университети а. Бурханов, К. Рахматов минтақавий иқтисодиёт

Минтақавий даражада кластерли ёндошувнинг афзалликлари ва камчиликлари. Биринчидан, минтақавий инновацион-саноат кластерлари янги илмий технологияларни, билимларни, маҳсулотларни, биргаликдаги илмий базага асосланган технологик тармоқни тарқатиш учун барқарор тизимга асосланган.
Иккинчидан, кластер корхоналари инновацион харажатларни минималлаштириш учун ички ихтисослаштириш ва стандартлаштиришни амалга ошириш қобилияти туфайли қўшимча рақобатбардош афзалликларга эга.
Учинчидан, инновацион-саноат кластерларининг муҳим хусусияти - бу кичик корхоналар эгаллаб турган тадбиркорлик субъектлари тузилмасида мавжудлиги, бу минтақада иқтисодий ўсишнинг инновацион нуқталарини шакллантириш имконини беради.
Тўртинчидан, кичик бизнесни ривожлантириш учун минтақавий саноат кластерлари жуда муҳимдир: улар саноат корхонасининг капиталига киришни осонлаштирадиган, шунингдек, мутахассислардан билимларни алмашиш ва тадбиркорлар учун маълум бир тадбиркорлик мавқеига хизмат кўрсатишда юқори даражадаги ихтисослашган кичик фирмаларга эга.
Дастурларнинг мақсадли йўналиши бўйича кластерли ёндошувдан фойдаланиш минтақанинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг самарали воситаси бўлиб, бир томондан ички ва минтақалараро ҳамкорлик салоҳиятига эришишга имкон беради, иккинчидан, бу корхоналарнинг рақобатбардошлигини оширишга ёрдам беради.
Кластер ёндашуви минтақанинг рақобатбардош ривожланиши учун мақбул ечим эканлигини қуйидагиларда кўриш мумкин:
- минтақавий ривожланиш сиёсатининг интеграл (тармоқлараро) нуқтаи назарида;
- асосий иштирокчилар (ҳукумат, бизнес, университетлар, минтақавий елита ва бошқалар) ўртасида ўзаро мулоқотни ривожлантириш, биргаликда кўриш ва умумий мақсадларни шакллантириш, барча манфаатдор томонлар учун келишилган ҳаракат режасини ишлаб чиқишда;
- унумдорлик ва бандлик ўртасидаги зиддиятни камайтиришда.
Кластерларни шакллантириш босқичида унинг ривожланишида давлат бошқаруви органлари етакчи рол ўйнайди ва унинг вазифаси потенциал кластер аъзоларини: асосий, қўллаб-қувватловчи ва тегишли тармоқлар, илмий ва молиявий институтлар, ҳамкорлик ташкилотлари компанияларини сафарбар қилишдир.
Кластерларнинг юқоридаги шубҳасиз афзалликларидан ташқари, уларнинг камчиликлари ҳақида гапиришимиз мумкин.
Амалиёт шуни кўрсатадики, баъзан кластерлардаги муносабатлар «жуда яқин» бўлиб, кейин давлат органлари билан кенг ҳамкорлик қилиб, яъни, кластерларнинг давлат тартибга солиниши остида кўп ҳолларда мансабдор шахслар сафида коррупцияга олиб келиши мумкин. Бундан ташқари, кластерларнинг шаклланиши ва ишлаши алоҳида тегишли вазирликлар ва идоралар ўртасида зиддиятларга олиб келиши мумкин.
Давлат бошқаруви тузилмаларидан бири алоҳида бўлимларнинг умумий сиёсати ва ҳаракатларининг бир-бири билан мувофиқлаштирилмаганлиги ва узлуксизлигининг йўқлиги билан боғлиқ. Баъзан бу бир вазирлик бошқа қўшни вазирлик қоидаларига зид бўлган қоидалар ва қоидаларни белгилашга олиб келади.
Кластерлаштиришни ривожлантиришга таянган ҳолда бошқа жиҳатлари билан бир қаторда бу каби ён таъсирларни ҳисобга олиш керак, чунки бу компанияларни блокировка қилиш эҳтимоли бор яъни якка тартибдаги компаниялар кластерларга нисбатан рақобатбардош бўлиши мумкин.
Кластерлаштиришни қуйидаги заиф томонларини алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин⁹⁷:
- зайифлик. Ихтисослашув ҳудудни заифлашишига олиб келиши мумкин. Технологик узилишлар кластернинг баъзи афзалликларига путур етказиши мумкин;
- изоляцияси (ёпиқлиги)нинг таъсири. Маҳаллий алоқа ва «бепарво» билимларга ҳаддан ташқари ишониш, ташқи алоқалар ва назарияларнинг етишмаслиги билан биргаликда ўрнатилган амалиётларнинг кенг тарқалганлиги сабабли изоляциялашнинг таъсирини тушунтириши мумкин;
- чидамлиликни камайиши. Қийин мавжуд тузилмалар радикал қайта йўналтиришни кечиктириши ёки зарур реструктурани тўхтатиб қўйиш хавфини туғдириши мумкин;
- рақобатбардош босимларнинг пасайиши. Кооперацион рақобатбардош босимларнинг пасайишига ва натижада инновацион ҳаракатлантирувчи кучларнинг пасайишига олиб келиши мумкин;
- ўзини ўзи таъминлаш синдроми. Ўтмишдаги муваффақиятларга эришиш учун кластер ўзгарувчан тенденцияларни билишга қодир эмас;
- тадбиркорлик ташаббуси ва бошқаруви даражаси пасайиши.
Кластер аъзоларининг ўзаро алоқасини ҳисобга оладиган бўлсак, фақатгина ички муносабатларга эътибор қаратиш керак, кластерлар субъектлари мустақилликни йўқотибгина қолмай, балки кластердан чиқишга хўжалик юритувчи субъектларнинг ишончнинг йўқлигига ҳам хавф туғдиради. Бизнинг фикримизча, ўзини ўзи таъминлаш синдроми кластерлаштиришнинг кескин муаммосидир. Кластерлар рақобатбардошликни оширишнинг бир кўринишидир, аксарият ҳолларда кенг миқёсли илмий фаолиятлар, янги технологияларни яратиш ва инновацияларни ўз ичига олади. Ўз-ўзини таъминлаш синдроми агар у бутунлай тўхтамаса - кластернинг илмий фаолияти ва бу ўз навбатида, техник тараққиётнинг харакатини тўхтатиб қўяди. Кластерларда рақобатбардош босимларнинг пасайиши каби камчилиги бизнинг фикримча, кластернинг ўзини ўзи таъминлаш синдроми билан чамбарчас боғлиқ. Шундай қилиб, кластернинг асосий заиф томонлари аниқланди ва уларни йўқ қилиш бутун минтақанинг ёки бутун мамлакатнинг кластер сиёсатининг муҳим қисми бўлиши керак.