Гулистон давлат университети а. Бурханов, К. Рахматов минтақавий иқтисодиёт

Кластерлар ва давлат рақобатдошлигини таҳлил қилиш. Профессор Портер томонидан тавсия этилган методология Жаҳон иқтисодий форуми томонидан белгиланадиган жаҳон рақобатбардошлиги даражасининг асосини ташкил этди. Бу мамлакатларнинг фаровонлик даражаси ва келгуси бир неча йиллар давомида фаровонлик ўсишининг истиқболларини баҳолашга қаратилган. Ҳар йили нашр этилган Глобал Рақобатлилик ҳисоботи (Глобал Рақобатлилик ҳисоботи) 2 хил, аммо бир-бирини тўлдирувчи рейтингларни тақдим этади. Улар статистик маълумотларни ҳамда компанияларнинг юқори менежерлари сўровлари натижалари бўйича ҳисоблаб чиқилади. Енг муҳими, ҳар йили WЕФ (2001 йилда ўтказилган 4,6 мингдан ортиқ бошқарувчилар) томонидан ташкиллаштирилган Ижроия Фикрини ўрганиш доирасида олинган тадқиқот маълумотлари.
Мамлакатнинг ишбилармонлик муҳити комплекс тушунчадир ва Портернинг назариясига биноан қуйидаги шартлар гуруҳлари комбинациясида ажратиб кўрсатади⁹²:
1. Ишлаб чиқариш омиллари, уларнинг сифати ва мутахассислик даражалари шартлари:
- Табиий ресурслар.
- Инсон ресурслари.
- Молиявий ресурслар.
- Физикавий инфратузилма.
- маъмурий инфратузилма.
- Ахборот инфратузилмаси.
- Тадқиқот салоҳияти.
2. Рақобат ва стратегик ривожланиш шартлари:
- Инвестицион муҳит ва минтақавий ҳокимият сиёсати.
- рақобатчиларнинг мавжудлиги ва рақобатнинг эркинлиги.
3. Талабнинг шартлари:
- Маҳаллий истеъмолчиларнинг талаблари.
- Ноёб мижозлар эҳтиёжлари мавжудлиги.
- Жаҳон бозорида талаб қилиниши мумкин бўлган минтақавий корхоналарнинг маҳсулотлари ёки хизматларига ихтисослашган талаб.
4. Алоқадор ёки ёрдамчи тармоқлар:
- малакали етказиб берувчиларнинг мавжудлиги.
- рақобатбардош, тегишли тармоқлар мавжудлиги.
Кластерлар ва инновацион сиёсати. Минтақавий кластернинг инновацион ривожланишининг нафақат фирмаларнинг инновацион фаолиятидаги ҳамкорлиги, балки янги маълумотли авлод муҳитлари - университетлар, тадқиқот марказлари, шунингдек, технологиялар трансфери агентликлари, бизнес уюшмалари ва молиявий институтларнинг ҳамкорлиги асосида яратилган инновацион ривожланиш минтақавий инновацион тизим деб аталади.
ЕИ мамлакатларининг тажрибаси шуни кўрсатадики, минтақавий инновацион тармоқлар институционал зичликнинг юқори даражаси билан тавсифланади. «Институционал зичлик» атамаси иккита асосий талқинга эга бўлиши мумкин:
1) фирмаларнинг ишларини турли йўллар билан қўллаб-қувватлайдиган юқори даражадаги ҳамкорлик даражаси⁹³;
2) фирма ва ташкилотларда одамларнинг норасмий ҳамкорликни рағбатлантирувчи турли хил ижтимоий институтлар⁹⁴. Кластер аъзолари умумий сабабларга кўра, умумий иқтисодий мақсадга эга ва умумий маданий меъёрлар ва қадриятларга эга эканликларини биладилар.
Институционал зичликнинг паст даражаси минтақавий гуруҳларнинг иқтисодий ривожланиш ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантиришни қўллаб-қувватлайдиган расмий ташкилотлар етишмаслигини англатади. Бошқа томондан, институционал зичликнинг юқори даражаси ривожланиш ва самарали илмий ва ижтимоий институтларни қўллаб-қувватловчи кўплаб ташкилотларнинг мавжудлигидан далолат беради.
Кластер ҳудуд ёки саноатнинг инновацион ривожланиши учун катализатор ролини ўйнаши ва институционал зичлик даражасига эга бўлиши учун минтақавий кластер стратегиясини ишлаб чиқишда тегишли устуворликни белгилаш зарур. Г. Б. Клеинер ва бошқалар таъкидлаганидек, иқтисодий характерида кластерлар тўртта турдаги иқтисодий тизим - дизайн, жараён, объект ва атроф-муҳитнинг хусусиятларини бирлаштиради, шунинг учун ҳаётининг турли босқичларида кластернинг инновацион стратегияси босқичма-босқич амалга оширилган тўрт хил стратегия комплекси сифатида шакллантирилиши керак.
Инновацион гуруҳнинг лойиҳавий стратегиясини амалга ошириш кластернинг келгусида ишлаши ва иштирокчи корхоналар томонидан амалга оширилишидан фойда олишда иштирок етишни ўз ичига олган енг камида битта йирик инновацион йўналишдаги лойиҳани амалга оширишдан бошланади. Кўпгина ҳолларда, мегапрокциялар туфайли, ТПКлар СССРда ва Европа ва АҚШда иқтисодиётнинг янги секторларида гуруҳлар яратилган. Лойиҳани амалга оширишда иштирокчи ташкилотлар (ташаббускор, мижоз, инвестор, пудратчи, субпудратчи, етказиб берувчилар, лицензия берувчилар, якуний маҳсулот ишлаб чиқарувчилари ва истеъмолчилар) гуруҳнинг потенциал иштирокчилари бўлган дастлабки ташкилотларни ташкил қилади. Ушбу босқичдаги лойиҳа стратегияси марказий шаклда шакллантирилади ва тўпламдан пастга - кластер раҳбариятидан унинг иштирокчиларига етказилади. Лойиҳани муваффақиятли амалга ошириш жараёни ўзининг ички муҳитига, энг муҳим омилларга таъсир қилади⁹⁵:
1) етакчилик услуби (инновацияларни рағбатлантирадиган гуруҳда руҳий муҳит ва атмосфера яратиш);
2) муайян ташкилот (лойиҳанинг асосий иштирокчилари ўртасидаги шартномавий муносабатлар, уларни лойиҳада иштирок этиш даражаси ва рағбатлантириш чоралари);
3) лойиҳа гуруҳи;
4) алоқа воситалари ва усуллари;
5) лойиҳанинг иқтисодий шароитлари;
6) лойиҳанинг ижтимоий шароитлари (лойиҳа иштирокчиларининг иш ҳақи даражаси, кўрсатиладиган хизматлар ва ижтимоий имтиёзлар ёки имтиёзлар);
7) бошқа омиллар (лойиҳа ҳужжатлари тизими, ҳисобот турлари ва бошқалар).
Лойиҳанинг ички муҳити келажакдаги ҳудудий инновацион тизимнинг институционал қатлами (1, 2, 3, 6) ва процессуал ландшафт (2, 4, 5, 7 омиллар) прототипи сифатида кўриб чиқилиши мумкин. Шундай қилиб, дастлабки инновацион лойиҳани амалга ошириш жараёнида кластернинг технологик қисми ҳосил бўлиб, у маълумотни яратиш муҳитини ташкил қилади.
Кластер ёндашувидан фойдаланишнинг намунаси сифатида биз Голландияда инновацион стратегиянинг ривожланиши бўйича тадқиқотларни кўриб чиқамиз⁹⁶.
Мамлакатнинг бутун иқтисодиёти 10 та мегакластерларга бўлинган: йиғиш тармоқлари, кимё саноати, энергетика, қишлоқ хўжалиги, қурилиш, оммавий ахборот воситалари, соғлиқни сақлаш, тижорат хизмат кўрсатиш соҳалари, нодавлат хизмат кўрсатиш соҳалари, транспорт. Кластерлар орасида «ахборот оқими» ни таҳлил қилиш инновацион жараёнларнинг ўзига хос хусусиятларини очиб берди. Учта кластерлар (йиғиш тармоқлари, тижорат хизмат кўрсатиш ва кимё саноати) бошқа гуруҳлар учун «аниқ экспортчи» сифатида хизмат қилмоқда. Шу билан бирга дастлабки 2 таси умумий экспорт қилувчилар ҳисобланиб, барча бошқа гуруҳларга экспорт билимларни берувчилар ҳисобланади.
Соғлиқни сақлаш ва нотижорат мақсадларида хизмат кўрсатадиган тармоқлар (агар билим соҳасининг йирик институтлари мавжуд бўлса) ҳам камроқ даражада маълумотни аниқ экспорт қилувчилардир. Иккита кластерлар аниқ маълумотни импорт қилувчилардир: қурилиш ва оммавий ахборот воситаларидир. Учта кластер (агросаноат комплекси, энергетика ва транспорт) ўзларининг «ўзига хос» характерига эга ва улар асосан ўзлари учун билимларни ишлаб чиқаради.
Бундай таҳлиллар нафақат инновацион жараёнларнинг ривожланишининг умумий тасвири, балки давлат инновацион сиёсатининг асосий устувор йўналишларини ҳам белгилаб берди.
Дунё амалиётида кичик инновацион корхоналарни рағбатлантиришнинг қуйидаги асосий шакллари, жумладан, кластер саноат тизимлари доирасида пайдо бўлди:
- янги маҳсулотлар ва технологияларни ишлаб чиқариш харажатларининг 50% га етказадиган бевосита молиялаштириш (субсидиялар, кредитлар) (Франция, АҚШ ва бошқа мамлакатлар) ;
- кредитларни бериш, шу жумладан фоизсиз тўловлар (Швеция);
- тадқиқот ва ривожлантириш учун мўлжалланган мақсадли грантлар (деярли барча ривожланган мамлакатларда);
- мумкин бўлган тижорат хавфини (Англия, Германия, Франция, Швейцария, Нидерландия) ҳисобга олган ҳолда инновацияларни жорий этиш учун маблағлар яратиш;
- инновацион харажатларнинг 50% ини ташкил этадиган имтиёзли кредитлар (Германия);
- алоҳида ихтирочилар учун давлат божларини камайтириш (Австрия, Германия, АҚШ ва бошқалар);
- агар ихтиро энергия тежаш билан боғлиқ бўлса (Австрия) божни тўлашни кечиктириш ёки улардан озод қилиш;
- ихтирочиларнинг илтимосига биноан бепул рўйхатдан ўтказиш, патент вакилларининг бепул хизматлари, тўловлардан озод қилиш (Нидерландия, Германия).
Финляндия кластерларини ривожлантириш тажрибаси Ўзбекистон иқтисодиёти учун қизиқарлидир. Жаҳон иқтисодий форуми томонидан ўтказилган тадқиқот натижаларига кўра, 2007 йил якунларига кўра, АҚШ, Япония, Буюк Британия каби (жами 102 та мамлакатлар киритилган )саноати ривожланган давлатлар ичида Финляндия Ривожланиш рақобатбардошлиги индексида 1-ўринни эгаллади ва бизнеснинг рақобатбардошлик индекси бўйича биринчи ўринни эгаллади. Финляндияда иқтисодиёт тузилмасини таҳлил қилишнинг кластерли ёндашуви жуда машҳур эди. Кластерларнинг ривожланиши бўйича музокаралар илгари бошланган ва 1990 йилда илк бор чоп этилган Майкл Портернинг «Миллатларнинг рақобат афзаллиги» номли китобига асосланган эди. М.Портер назарияси таъсири остида 1995 йилда нашр этилган ««Адвантаге» Финляндия - Финляндия саноатининг келажаги» номли ушбу мақолада, структуравий таҳлил қилинган, ривожланиш йўналишларига таъриф берилган ва фин саноатининг рақобатдошлигини умидлари деб баҳоланади. Илгари туркий тилда чоп этилган ушбу тадқиқотнинг дастлабки версиялари иқтисодий университетларнинг ўқув дастурларига, менежерлар ва давлат хизматчилари учун қайта тайёрлаш курсларига киритилган, микро ва мезо иқтисодий жараёнларни тушуниш учун кластерли ёндашувни барча даражадаги мансабдор шахслар ва менежерлар учун асосий таҳлил воситаси сифатида киритган. Ушбу тадқиқотда башорат қилинган кўплаб тахминлар ва прогнозлар башоратли бўлиб чиқди ва уларнинг асосларидан бири миллий инновацион тизимни яратиш билан бир қаторда рақобатбардош саноатнинг кластерлаштирш хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, порлоқ натижаларга олиб келди. 1990 йиллар ўрталаридан бошлаб рақобатбардошлик гуруҳларини таҳлил қилиш бўйича тадқиқотлар глобал илмий жамоатчилик томонидан, хусусан, Европа Иттифоқи ва ОЕCД доирасида кенг муҳокама қилинди. Кластерларни таҳлил қилиш усуллари доимий равишда такомиллаштирилмоқда. Фин жамоалари гуруҳларини кенг қамровли ўрганишга бағишланган сўнгги кенг миқёсли ишларда 2001 йил охирида кластерлар тузилишини тавсифлашда муаллифлар эксперт баҳолаш ва амалий ишларидан кириш-чиқиш жадвалларини ишлатиш учун ўтишди, мутлақ кўрсаткичларни прогноз қилиш усулларини сезиларли даражада такомиллаштирдилар, тегишли тармоқлардаги тенденциялар глобал миқёсда кўриб чиқилди. Финляндия Иқтисодий тадқиқотлар институти (ETLA) мутахассислари тўққизта асосий гуруҳни ўрмон, ахборот ва телекоммуникация, металлургия, энергетика, бизнес хизматлари, соғлиқни сақлаш, муҳандислик, озиқ-овқат, қурилиш каби кирди-чиқди жадвалларини таҳлил қилиб аниқладилар. Тадқиқот жараёнида кластерлар саноатнинг якуний маҳсулотларининг халқаро рақобатбардошлик кўрсаткичлари қуйидагилар эди: жаҳон саноатида ушбу маҳсулотнинг жаҳон бозоридаги улушининг умумий савдо ҳажмида мамлакатнинг умумий улушидан ортиқлиги; саноат экспортининг импортдан ортиқлиги. Шу билан бирга, савдо ҳажмлари, даромадлар ва инвестицияларнинг ўсиш суръатлари, шунингдек, бу соҳада меҳнат унумдорлиги дунёдаги саноатнинг ўртача даражасидан юқори бўлса, салоҳиятнинг рақобатбардошлиги қайд этилди. Илгари тадқиқотларда транспорт, атроф-муҳит ва кимёвий гуруҳлар ҳам қайд этилган, аммо кейинчалик улар тўққизта юқорида санаб ўтилган гуруҳларга ажратилган.
Ҳозирги вақтда жаҳон ўрмон фондининг 0,5% ини ташкил этадиган Финляндия жаҳон ёғоч маҳсулотлари экспортининг 10% дан ортиқини, шу жумладан жаҳон сифатли қоғозларининг экспортининг 25% ни таъминлайди. Финляндиянинг телекоммуникация маҳсулоти бозоридаги улуши жуда кичик мамлакат учун жуда юқори: бу рақобатбардошлик даражаси жуда юқори бўлган мобил ускуналар бозорининг қарийб 30 фоизи ва мобил телефон бозорининг деярли 40 фоизи тўғри кемоқда. Фин жамоалари етакчи фирмаларидан Eriksson, Siemens, Fujitsu, IBM (Ерикссон, Сиеменс, Фужицу, ИБМ) каби кўплаб йирик халқаро компанияларнинг ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш бўлимлари киради. Ҳозирги вақтда ўрмон, шунингдек, ахборот ва телекоммуникация кластерлари Финляндия иқтисодиёти учун муҳим бўлиб, экспортнинг асосий қисмини таъминлаб, мамлакат ЯИМнинг сезиларли қисмини ташкил қилади. Ўрмон кластерининг целлюлоза-қоғоз ва ёғочни қайта ишлаш компаниялари узоқ вақтдан буён чет элдаги компанияларни фаол равишда қўлга киритиш ва жаҳонда ва дунёда саноатнинг меҳнат самарадорлигининг энг юқори даражасига эга бўлган глобал ривожланиш стратегиясини амалга оширмоқда. Ахборот ва телекоммуникация технологияларининг кластери (сўнгги 10 йил ичида мумкин бўлган кластерлар тоифасига кириб, асосан муваффақиятли саноат сиёсати сабабли кучли бўлганларга айланди), «етук» бозор кластерида ишлайдиган ўрмон кластерига алтернатив сифатида «ўсди» ўрмонга қараганда 1,4 баробар кўп одамни иш билан таъминлайди. Кластер маҳсулотларининг аксарият қисми Нокиа томонидан ишлаб чиқарилган бўлса-да, сўнгги йилларда жаҳоннинг энг юқори даражадаги корпоратив рейтингларига, таълим тизими, инновацион тизим, ушбу соҳа учун яратилган тармоқ ва хизматлар тармоқлари ва шу кабилар. мустақил қадриятларга эга ва барқарор рақобатбардош устунликларни ривожлантириш учун шарт-шароитлар яратади. Ушбу кластернинг 2015 йилгача мўлжалланган прогноз кўрсаткичи йилига 8,1% ни ташкил этади, бу бутун иқтисодиётнинг кутилаётган ривожланиш суръатларидан (3,2%) 2,5 баравар кўпдир. Металлургия ва машинасозлик кластерлари ҳам Финляндия каби кичик бир мамлакат учун жуда ривожланган. Муҳандислик кластери кластерларни халқаро даражадаги яхши намунасидир. Унинг асосий ихтисослиги ўрмон саноати, энергетика, металлургия ва қурилиш саноати, шунингдек, транспорт кластерлари учун тегишли кластерлар таркибига киритилган ускуналарни ишлаб чиқаришдир. Бироқ, ихтисослашган муҳандисликнинг жадал ривожланиши кўплаб ихтисослашган етказиб берувчилар, хизмат кўрсатиш ва муҳандислик компаниялари, тадқиқот ва инновацион марказлари билан мустақил кластерни шакллантиришга олиб келди. Ички талабни талаб қилувчи рақобатбардошликнинг муҳим омили ва ускуналар ишлаб чиқарувчиларининг ривожланишида асосий омил бўлиб қолаётган бўлса-да, машинасозлик компаниялари узоқ вақт давомида халқаро бозорда фаол иштирок этмоқда. Мисол учун, Финляндия целлюлоза-қоғоз саноати учун асбоб-ускуналар ишлаб чиқариш бўйича етакчилик қилади: жаҳон бозорининг 40 фоизини целлюлоза ишлаб чиқариш ускуналари ва қоғоз ишлаб чиқариш ускуналари бозорининг деярли 30 фоизи эгаллайди. Металлургия ва машинасозлик мажмуасининг рақобатбардошлигини ошириш ихтисослашувнинг чуқурлашиши ва якуний маҳсулотда қўшилган қийматни ошириш ҳисобига юз беради. Кутилганидек, бундай кластерлар йилига ўртача қарийб 3% ишлаб чиқариш ҳажмини 2015 йилга қадар барқарор ўсишини таъминлаган. Амалдаги технологиянинг юқори энергия самарадорлиги ва экологик хавфсизлиги билан анъанавий равишда нефт, газ, электр, муҳандислик ва энергетика компаниялари билан бирлашувчи энергия кластери ўртача йиллик ставкаси йилига 3,2% ни ташкил этади. Озиқ-овқат ва қурилиш соҳалари шунингдек ички бозорга хизмат кўрсатишга қаратилган соғлиқни сақлаш соҳаси бандликни таъминлаш нуқтаи назаридан муҳимдир, аммо келгуси 10-15 йил ичида улар умуман иқтисодиётга нисбатан секинроқ ўсди. Аксинча, бизнес хизматларининг янги кластери Финляндия иқтисодиётидаги ўз ўрнини босқичма-босқич мустаҳкамлашга киришади.
Финландия тарихи, шунингдек, Фин кластерларининг ривожланишидаги энг муҳим тенденцияларни ўрганиш, баъзи характерли хусусиятларни аниқлаш имконини беради. Барча ҳолларда кластерларнинг замонавий рақобатбардошлигидаги энг муҳим омил - тегишли муассасалар ва тармоқлар тизимининг ривожланишининг юқори даражасидир. Бир томондан, бу бозор муносабатларининг ва самарали рақобатнинг натижаси бўлиб, миллий инновацион тизимни шакллантириш ва малакали кадрлар оқими ҳақида гап кетганда, бу давлат сиёсатининг мутлақ юксак мезонидир. Шу ўринда қизиқарли парадоксни қайд этиш мумкин: юқори қўшимча қийматли маҳсулотларни ишлаб чиқаришни самарали ривожлантириш ва фаол инновациялар - табиий ресурсларнинг етишмаслиги билан боғлиқ тармоқларда рўй берди. Ўзининг энергия манбаларининг етишмаслиги энергия жиҳатидан самарали технологияларга талабни, ўрмон ресурсларининг (экспортга йўналтирилган ишлаб чиқариш учун), металларнинг, кимёвий моддаларнинг нисбий етишмаслигини, хом ашёни қайта ишлашни чуқурлаштиришни рағбатлантирди, тадбиркорлик ҳисоб-китоблари ва яхши саноат сиёсати истиқболли бозор молларининг тўғри танлашини ва инвестиция устуворлигини таъминлади. Кўпгина кластерлар учун яқин келажакда корпоратив стратегиянинг сифат омили барқарор рақобатбардошликни таъминлашда муҳим рол ўйнаши кутилмоқда. Хусусан, ахборот ва телекоммуникация, ўрмон хўжалиги, энергетика ва муҳандислик сингари кластерларнинг стратегик ривожланишининг асосий жиҳати операцияларнинг глобаллашуви, маълум минтақавий бозорларни истеъмолчиларга йўналтириш, маҳсулотларнинг хизмат таркибий қисмини ошириш, янги технологияларда муҳандислик хизматларини экспорт қилиш етакчиликни сақлаб қолишдир. Эътиборли жиҳати шундаки, ўрмон хўжалиги, машинасозлик ва энергетика мажмуи кластерлари экологик тайёр маҳсулот ва фойдаланиладиган технологияларнинг барқарорлиги мутаносиб бўлган глобал стратегиянинг муҳим босқичи бўлади. Металлургия мажмуи учун корпоратив стратегиянинг асосий йўналиши ишлаб чиқариш мослашувчанлиги, инвестициялар, қўшилишлар ва сотиб олишлар ва корпоратив алянслар орқали ўсиши мумкин. Қурилиш мажмуаси, шунингдек, соғлиқни сақлаш ва бизнес хизматларининг кластерлари, узлуксиз инновациялар, ички ва ташқи талабнинг ўсиши келажакдаги рақобатбардошликнинг муҳим элементига айланади.