Гулистон давлат университети а. Бурханов, К. Рахматов минтақавий иқтисодиёт

14.1-расм. Ҳудудий ишлаб чиқариш комплексларини яратиш ва фаолият юритиш мақсадларини қиёслаш схемаси.

Кластерларнинг самарали ишлаши йирик инвестицияларга ва ҳукуматнинг диққат эътиборига сабаб бўлади яъни кластер ўз шахсий қисмларининг оддий суммасидан кўпроқ нарса бўлиб қолади.

Кластерлар маркази кўпинча бир нечта кучли компаниялардан иборат бўлиб, улар ўртасида рақобат муносабатларини сақлаб туради. Бу кластерни картел ёки молиявий гуруҳдан фарқлаб туради. Рақобатчиларнинг, уларнинг харидорлари ва етказиб берувчилар консентрацияси ишлаб чиқаришнинг самарали ихтисослашувига ёрдам беради. Шу билан бирга, кластер кўплаб кичик фирмалар ва кичик корхоналар учун ишлайди, уларсиз ҳолда, бу квазинтеграциясининг ушбу шакли ўзининг асосий хусусиятларидан бирини йўқотади. Бундан ташқари, сўнгги йилларда дунёда асосан кичик фирмалардан иборат кластерларга бўлган қизиқиш сезиларли даражада ошди. Бир томондан, кичик ишлаб чиқарувчилар ўртасида яқин технологик алоқаларни шакллантиришнинг олд шартлари, бошқа томондан, кластерлар шаклланиши орқали миллий афзалликларни амалга ошириш имкони пайдо бўлди.
Бизнесда кластерларни иштирок этиши бир неча жиддий афзалликлари мавжуд, бунинг натижасида кластерлар рақобатга таъсир кўрсатади. Энг биринчи навбатда, кластерга киритилган корхоналар ва саноатнинг самарадорлигини ошириш, иккинчидан, инновация қилиш қобилиятини ошириш ва учинчидан, кластернинг чегараларини кенгайтирадиган янги корхоналарни рағбатлантириш вазифаларини ҳам бажаради⁸⁷.
Кластер корхоналари ўзига хос афзаллик жиҳатлари қуйидагилар бўлиши мумкин:
- хом ашё, таркибий қисмлар ва бутловчи қисмларни етказиб бериш самарадорлигини ошириш;
- ахборот технологиялари соҳасидаги хизматлар (масалан, қурилиш ва кўчмас мулк бўйича кластерлар учун қурилишни қўллаб-қувватлаш тизимлари соҳасида комплекс ечимлар етказиб берувчилар) махсус хизматларнинг мавжудлиги ва сифати (масалан, тўқимачилик кластери учун суғурталаш тизими);
- турли хил молиявий ресурслардан фойдаланиш имкониятлари (масалан, ахборот технологиялари кластеридаги янги технология компаниялари учун рискларни молиялаштириш манбалари);
- ИТТКИ учун кенг имкониятларнинг пайдо бўлиши;
- ихтисослаштирилган ва самарали кадрлар мавжудлиги;
-бозор ва технологик ахборотни, билим ва тажрибани ўтказиш учун расмий ва норасмий алоқалар тармоғини яратиш;
- жамоавий манфаатларни ва хавфларни аниқлаш тизимини яратиш, кластерни ривожлантиришнинг ягона ғояси ва стратегиясини шакллантириш ва ҳ.к.
Иқтисодиёт тармоқларида кластерларнинг фаолият юритиши иқтисодиётга янги технологияларни олиб киришда, мижозларнинг эҳтиёжларига қараб етарлича маҳсулот ва хизматларини етказиб беришнинг илғор иш услубларни фойдаланишида ва тез мослашган ҳолда жавоб бериши каби қобилиятларини ўзида мужассам этиши ўз навбатида инновацияларни жорий этиш учун шарт-шароит яратилиши натижасида юқори фойда келтириши билан изоҳланади.⁸⁸
Кластерлар айниқса инновацияларни рағбатлантириш учун фойдалидир, чунки уларнинг таркибий хусусиятлари ва ривожланиш мантиқлари замонавий инновацион жараёнларнинг хусусиятларига яхши мос келади. Замонавий иқтисодиётда рақобатбардош устунлик яратадиган модел анъанавий моделдан анча фарқ қилади, бу эса университетлар томонидан амалий дастурлар ва жараёнларга ички (ёпиқ) корпоратив ИТТКИ бўлимлари томонидан фундаментал тадқиқотлар натижаларини қайта ишлашни таъминлади. Амалдаги модел турли компаниялар, университетлар, илмий-тадқиқот институтлари ва жамоат ташкилотларининг кўп сонли чизиқли шовқинлари орқали амалий натижага эришишни ўз ичига олади ва улар пайдо бўлгандан буён кластерлар ишлайди (гарчи, сиёсатчилар ва компаниялар раҳбарлари ҳар қандай потенциал имкониятлар очиб беролмаса-да) .
Таъкидлаш жоизки, ташкилотнинг кластер шакли махсус инновация шаклини - «жами инновацион маҳсулот»ни яратишга олиб келади. Бу хусусият туфайли секторал характерга эга кластерлар турли хил илмий ва технологик кашфиётларнинг ўз-ўзидан консентрациясига эмас, балки янги ахборот ва технологияларни тарқатиш учун барқарор тизим пайдо бўлишига олиб келади. Ушбу ихтирони инновацияларга айлантириш учун катализатор ва инновацияларни рақобатбардош афзалликларга айлантириш учун барча кластер аъзолари ўртасида барқарор алоқа тармоғи шаклланади.
Кластерлар инновацияларнинг ривожланишига ҳисса қўшади: инновацион сармоялар барча кластер корхоналарига жуда тез тарқалади. Мамлакатимизда масалан, тўқимачилик кластерлари учун бу алоҳида аҳамиятга эга: инвестицияларнинг аксарияти инновацион ишлаб чиқаришни ривожлантиришга, юқори технологияли ишланмаларга йўналтирилган бўлса, бу бизнинг корхоналаримизга жаҳон миқёсида рақобатлашишга, кейинчалик анъанавий ишлаб чиқаришларни инновациялар билан ривожлантиришга, шунингдек, барқарор иқтисодий ўсишни таъминлашга ҳамда провардида пахта толасидан тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш имкон беради.
Иқтисодий ўсишни таъминлаш, шунингдек, мамлакатни барқарор ривожлантириш учун нафақат меҳнат ва капитал каби ишлаб чиқариш омиллари, балки технология ҳам бўлиши керак. Бундан ташқари, бир минтақанинг технологик ривожланиши кўпинча мамлакатнинг иқтисодий ўсишига олиб келади.
Кластер - ярим интеграциялашган шакл сифатида⁸⁹ давлатлар ва турли бозор иштирокчилари, масалан, инфратузилма ташкилотлари, илмий-тадқиқот институтлари ва бошқаларни тартибга солишда биргаликда иштирок этишни аниқ кўрсатиб турибди. Кластерларни яратишда кўпинча бозор иштирокчилари манфаатларини мувозанатлаш муаммоларини ҳал қилиш мумкин. Кластерлар шаклида мавжуд бўлган умумий тартибга солиш тизимида иштирок этиш кичик компаниялар учун жозибадорлиги, чунки уларнинг тармоғини ва савдонинг позициясини мустаҳкамлайди ва саноатнинг бошқа фирмаларига ёки «географик» қўшнилар - бегоналарга нисбатан селектив имтиёзлар (шахсий иштирокчилар учун шахсий имтиёзлар) яратади.
Шундай қилиб, бизнинг фикримизча, кластерни бир неча асосий хусусиятлар тўплами билан таъминлаш тавсия этилади: географик консентрация, кластер аъзоларининг ўзаро боғлиқлиги, ўхшаш ёки қўшимча маҳсулотларни ишлаб чиқариш, кластер корхоналари ўртасида ахборот алмашинуви ва улар ўртасидаги рақобат. Бундан ташқари, кластер корхоналари минтақани, жумладан, инновацион корхоналарни ривожлантиришга янги туртки беришлари керак.
Кластерларнинг минтақавий иқтисодиётга интеграциялашуви маҳаллий хом-ашёлар ва инсон ресурсларини, уларнинг ўзаро боғлиқлигини англатади ва бутун минтақанинг иқтисодиёти ва иқтисодиётини ривожлантиришга синержистик таъсир кўрсатади.
Потенциал кластернинг ривожланиши минтақа иқтисодиётининг самарадорлигини оширишга қизиққан маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг фаол аралашувини талаб қилади. Айрим ҳолларда, кластернинг самарали ривожланиши жуда оз ҳаракат талаб этса, бошқаларида кенг кўламли лойиҳаларни амалга ошириш зарурияти пайдо бўлади.