Guliston davlat universiteti b. A. Xasanov, A. A. Xashimov, A. B. Muxametov, A. A. Abduvohidov buxgalteriya hisobi

4.10. Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar
hisobining soliq jihatlari

Asosiy vositalarni sotib olish bilan bog’liq kelib chiqadigan xarajatlarning ayrim turlari bo’yicha mavjud farqlarni ularning boshlang’ich qiymatiga kiritilishini ko’rib chiqamiz (4.9-jadval).

4.9-jadval
Asosiy vositalarning boshlang’ich tannarxini shakllantirishda hisobga olinadigan xarajatlarning qiyosiy tahlili

Ko’rsatkichlar	Asosiy vositalarning boshlang’ich tannarxiga kiritiladigan xarajatlar
	Buxgalteriya hisobida	Soliq hisobida
Qaytarilmaydigan soliqlar	+	-
Farqlar summasi	+	-
Investitsiya aktivini buxgalteriya hisobiga qabul qilingunga qadar hisoblangan qarz mablag’lari bo’yicha foizlar	+	-
Ko’chmas mulkka bo’lgan huquqlarni ro’yxatga olish uchun to’lovlar	+	-
Ob’ektni sotib olishda mulk sug’urtasi bo’yicha xarajatlar	+	-

Shunday qilib, ko’rinib turiptiki buxgalteriya hisobi va soliq hisobida asosiy vositalarning boshlang’ich qiymati bir biridan farq, va har doim soliq maqsadlari uchun kamroq bo’ladi. Amortizatsiya orqali foydani soliqqa tortish deb nazarga olsak, unda tashkilot xarajatlariga nisbatan kamroq summa kiritiladi.

Bundan tashqari, amortizatsiya orqali tashkilot xarajatlariga kiritilgan summalar buxgalteriya hisobi va soliq maqsadlari uchun turlicha hisobga olinadi.
Amortizatsiya hisoblash mexanizmida mavjud bo’lgan asosiy farqlarni ko’rib chiqamiz (4.10-jadval).
Tashkilot tomonidan hadya shartnomasi bo’yicha (bepul) olingan asosiy vositalarning boshlang’ich qiymati ularning buxgalteriya hisobi uchun qabul qilingan sanadagi joriy bozor qiymati deb e’tirof etiladi. Bu holda joriy bozor qiymati deganda buxgalteriya hisobi uchun qabul qilingan sanada belgilangan aktivni sotish natijasida olinishi mumkin bo’lgan pul mablag’lari summasi tushuniladi.
4.10-jadval
Buxgalteriya hisobi va soliq hisobida amortizatsiya
ajratmasi bo’yicha farqlar

Ko’rsatkichlar	Buxgalteriya hisobi	Soliq hisobi
Foydalanish uchun ruxsat berilgan amortizatsiya hisoblash usullari	Barcha to’rtta usul	Faqat ikkita: chiziqli va ishlab chiqarish usullari
Hisoblash vaqti bo’yicha	Olingan oydan keyingi oyning 1-kunidan	Olingan oydan keyingi oyning 1-kunidan
Soliq chegirmalari	Ko’zda tutilmagan	Ko’zda tutilmagan
Amortizatsiyani jadallashtirish koeffitsienti 2 va 3 martadan ko’p emas	Agar kamayib boruvchi qoldiq qiymati usuli foydalanilayotgan bo’lsa	Ko’zda tutilmagan

Soliq kodeksini 298-moddasiga muvofiq asosiy vositalarning va boshqa mol-mulkning chiqib ketishidan olinadigan daromad deb buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq belgilanadigan asosiy vositalarning va boshqa mol-mulkning chiqib ketishidan olinadigan foyda e’tirof etiladi.

Asosiy vositalarning va boshqa mol-mulkning chiqib ketishidan olinadigan moliyaviy natijani (foydani yoki zararni) aniqlashda ilgari qayta baholangan asosiy vositalarning hamda boshqa mol-mulkning narxini oshirish summasining ushbu asosiy vositalarni va boshqa mol-mulkni oldingi narxni pasaytirish summasidan ortiq summalari asosiy vositalar hamda boshqa mol-mulkning chiqib ketishidan olingan daromad tarkibiga kiritiladi.
Agar Soliq kodeksida 299-moddasidan tashqari boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, soliq to’lovchi tomonidan tekin olingan mol-mulk soliq to’lovchining daromadi deb e’tirof etiladi.
Mol-mulkni tekin asosda olish chog’ida oluvchi shaxsning daromadlari, agar 299-moddaning to’rtinchi qismida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, ushbu mol-mulkning bozor qiymatidan kelib chiqqan holda aniqlanadi.
Tekin olingan mol-mulkning bozor qiymati hujjat bilan tasdiqlanishi kerak. Xususan, quyidagilar shunday hujjatlar bo’lishi mumkin:
1) yuklab jo’natishga, etkazib berishga yoki topshirishga doir hujjatlar;
2) mahsulot etkazib beruvchilarning narxga doir ma’lumotlari (prays-varaqlar);
3) ommaviy axborot vositalaridan olingan ma’lumotlar;
4) birja xabarlari;
5) davlat statistika organlarining ma’lumotlari.
Qarz beruvchiga foizli daromad to’lash majburiyatisiz qarz (qaytarish sharti bilan moliyaviy yordam) olish chog’ida qarz oluvchining daromadi qarz (qaytarish sharti bilan moliyaviy yordam) olish sanasida O’zR Markaziy banki tomonidan belgilangan qayta moliyalashtirish stavkasidan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Qarz beruvchining daromadini aniqlashning xuddi shunday tartibi qarz (qaytarish sharti bilan moliyaviy yordam) olish sanasida stavkasi O’zR MB tomonidan belgilangan qayta moliyalashtirish stavkasidan kam bo’lgan foizlar to’lash sharti bilan berilgan qarzlarga (qaytarish sharti bilan moliyaviy yordamga) nisbatan qo’llaniladi.
299-modda to’rtinchi qismining qoidalari:
1) banklararo operatsiyalarga va kredit tashkilotlari tomonidan berilgan kreditlarga;
2) O’zR Prezidentining, O’zR VMning qarorlariga ko’ra, shuningdek O’zRning norezidentlari tomonidan beriladigan qarzlarga (ssudalarga);
3) soliq to’lovchilar konsolidatsiyalashgan guruhining bir ishtirokchisi tomonidan ayni shu konsolidatsiyalashgan guruhning boshqa ishtirokchisiga beriladigan qarzlarga (qaytarib berish sharti bilan moliyaviy yordamga) nisbatan tatbiq etilmaydi.
299-moddaning birinchi qismi qoidalari Soliq kodeksning 322-moddasida nazarda tutilgan soliq solishning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda mol-mulkni ishonchli boshqaruvga berishdan naf oluvchi oladigan daromadlarga nisbatanham tatbiq etiladi.
Soliqqa tortish maqsadlari uchun tekinga olingan mol-mulkning qiymati boshqa operatsion daromad tarkibiga kiritiladi va foyda solig’iga tortiladi. Bunday ob’ektlar boshqa operatsion daromad tarkibiga joriy bozor qiymati bilan qabul qilinadi, lekin qoldiq qiymatidan past bo’lmasligi kerak.
Shunday qilib, soliq qonunchiligi asosiy vositalarni tekinga olgan tashkilotlarni asosiy vositalarni soliqqa tortish maqsadida, asosiy vositalar (qoldiq yoki bozor) qiymatini qabul qilish sanasiga ikkovidan birini yuqori narxi bilan buxgalteriya hisobiga kirim qilishni talab qiladi.
Bundan tashqari, foyda solig’i maqsadlari uchun tekinga olingan mol-mulkning qiymati to’liq tashkilot tomonidan qabul qilingan davrda, boshqa operatsion daromad tarkibiga qabul qilinadi, lekin foydalanish muddati bo’yicha asta-sekin amortizatsiya hisoblash summasiga emas.