Guliston davlat universiteti biologiya kafedrasi biotexnologiya

Tayanch iboralar va tushunchalar: Gen, genom, transkriptsiya, 
translyatsiya, gen injenerligi, hujayra injenerligi, tsistron, mukon, rekon, 
ekspressiya, 
fermenter, 
vaktsina,interferon, 
insulin, 
interleykin,kariotip,”yopishqoq”uchli, 
leykomiya,kon’yuktivit, 
ximer-gen, 
avtoreproduktsiya, rekombinant. 
Hujayra injenerligining ijobiy tomonlari bilan birga, uning ayrim 
muammolari ham yo’q emas. Shular jumlasiga o’simlik va hayvon hujayralarini 
sun’iy muhitda o’stirish uchun talab etiladigan oziqa muhitining juda ham 
qimmatligi va sun’iy muhitda hujayralar o’sish sur’atining unchalik faol emasligi, 
mahsulotning ham, mikroblarga nisbatan sekin ishlab chiqarishligini ko’rsatish 
mumkin. 
Yuqoridagi muammolarni hal etish maqsadida olimlar tomonidan mikrob, 
bakteriya kabi tirik organizmlarning o’ziga xos bo’lmagan oqsillarni sintez qila 
olish yo’llarini qidira boshladilar. Bu borada olib borilgan izlanishlar natijasida 
bakteriyalardan inson organizmi uchun zarur bo’lgan insulin, interferon, o’sish 
gormaonlari (interleykin), har xil kasalliklarga qarshi vaktsinalar, sh.j OIDT 
(SPID) ga qarshi vaktsinalar sintez qilinmoqda. 
Oddiy sharoitda, an’anaviy usul bilan mingta kasal odamlarning insulinga 
bo’lgan ehtiyojini ta’minlash uchun 30-40 ming hayvondan 4 tn oshqozon osti bezi 
shirasini yig’ish talab etiladi. Bakteriyalar yordamida esa uncha katta bo’lmagan, 
sig’imi 20 m
3 
lik fermenterda bir fermentatsiya davomida shuncha miqdordagi 
insulinni ishlab chiqarish mumkin ekan. 
Interferon- organizmning har xil kasalliklarga bardoshliligini oshiruvchi 
himoya oqsili hisoblanadi. Uning tarkibida 146-148 ta aminokislotadan iborat 
bshlgan uchxil – α, β va γ tipidan iborat. α- interferon leykotsitlar sintez qiluvchi 
toza, 
tabiiy 
interferon 
hisoblanadi, 
β- 
va 
γ-interferonlar 
esa 
modifikatsiyalashtirilgan, ya’ni toza interferonga fermentlar ta’sir ettirish 
natijasida qand qoldiqlari birikmasi kiritilgan. Bakteriya hujayralari bunday 
moddalarni sintez qila olmaydi, shuning uchun odam geni ko’chirib o’tkazilgan 
bakteriya shtammlari β- va γ-interferon oqsili molekulasini sintez qilish 

---

33 
xususiyatiga ega. Shunday usullar yordamida hozirgi vaqtda 20 % gacha 
interferonga bo’lgan talab qondirilmoqda. 
1982 yildan buyon α- interferon oqsilini ham sanoat asosida ishlab chiqarish 
yo’lga qo’yildi (AQSh ning “Eli-Lilli” firmasi), hozirgi kunda dunyoning ko’p 
mamlakatlari, sh.j. Rossiyada ham bu mahsulot sanoat asosida ishlab 
chiqarilmoqda. Bu oqsil tipi leykomiya, teri raki, kon’yuktivit kabi kasalliklarni 
davolashda qo’llanilmoqda. 
Biotexnologiya 
fani, 
shu 
jumladan 
mazkur 
fanning 
istiqbolli 
yo’nalishlaridan hisoblangan gen injenerligi biologiya fanlari ichida eng yosh 
sohalardan hisoblanadi. 
Genetik 
injeneriya 
sohasida 
olib 
borilgan 
dastlabki 
tadqiqotlar 
xromosomalar sonini kariotipda sun’iy ravishda ma’lum miqdorda oshirish yoki 
kamaytirish bilan bog’liq. Bunga misol qilib N.P.Dubininning (1934y) meva 
pashshasi ustida o’tkazilgan tajribalarini ko’rsatish mumkin. Bu tajribalarda 
rentgen nurlaridan foydalangan holda drozofil pashshasi populyatsiyasida 
xromosomalar to’plami bo’yicha farqlanadigan yangi formalarini hosil qilish 
mumkinligi isbotlandi. 
Hozirgi zamon biotexnologiya fanining boshlanishini ko’pchilik olimlar 
1940 yil, ya’ni antibiotiklar, steroidli gormonlar va mikroblar yordamida boshqa 
xil dorivor moddalarning ishlab chiqarilishidan deb qaraladi. 
1956 yili E.Sirs tomonidan rentgen nurlari ta’sirida egilops o’simligi 
xromosomasida barg zangi kasalligiga chidamlilikni ta’minlovchi gen joylashgan 
bo’lagini yumshoq bug’doy xromosomasiga ko’chirib o’tkazish, 1971 yilda 
V.A.Strunnikovning tut ipak qurti autosomasidan tuxum rangini ta’min etuvchi 
gen joylashgan bo’lagini jinsiy xromosomalarga ko’chirib o’tkazish mumkinligini 
ko’rsatib berish gen injenerligi sohasida erishilgan yutuqlardan hisoblanadi. 
Gen injenerligi usullarini ishlab chiqish va ularni sanoatda qo’llash XX-
asrning 70-yillar oxiri va 80-yillar boshiga to’g’ri keladi. Bunda genetik axborotni 
tashuvchi DNK molekulasini ajratib olish va shu DNK qo’shbog’ining oxirida 
chiqib turgan bir ipli “yopishqoq”uchiga ximiyaviy usulda sintezlangan ikki ipli 
DNK molekulasini payvandlashga erishildi. Hosil bo’lgan rekombinant gen 
plazmidasini ichakning tayoqchasimon bakteriyasi hujayralariga kiritildi. Natijada 
shu bakteriyalar “ximer”li bakteriyalar sintez qila boshladi, ya’ni asosiy qismi 
tayoqchasimon bakteriyalarga monand bo’lsada, oxiri (dumi)da sintetik gen 
belgilari bo’lgan. Birinchi marta gen injenerligi usulida yaratilgan gen – ximer gen 
deyilib, afsonaviy sher (arslon) boshli va ilon dumli echki degan ma’noni 
anglatadi. 
Keyinchalik gen injenerligi usullari tez rivojlana boshladi. Tez orada ichak 
tayoqchalari bakteriyalari gen injenerligi yordamida odamning insulin gormonini 
sintez qila boshladi va sanoat asosida ishlab chiqarilgan birinchi gen injenerligi 
mahsuloti hisoblanadi. Ana shu usul bilan qon bosimini boshqaruvchi bradikinin 
va angiotenzin, og’riq qoldiruvchi enkefalin kabi gormonal preparatlar sintez qilina 
boshladi. 
80-yillar gen injenerligi rivojlanishida katta burilish bo’ldi. Shu yillarda 
sanoat asosida nafaqat peptid bog’li odam gormonlari, balki haqiqiy oqsillar sintez 

---

34 
qilina boshlandi. Dunyo bozorlarida yoki klinika amaliyotida interferon, o’sish 
gormonlari, interleykin, urokinaza, har xil kasalliklarga qarshi vaktsinalar 
qo’llanila boshladi. 
Hozirgi kunda o’simlik va hayvonlar genini ko’chirib o’tkazish natijasida 
transgen o’simlik va hayvonlar yaratilmoqda..