Guliston davlat universiteti sotsial psixologiya

2-Mavzu: IJTIMOIYLASHUV JARAYONIDA ETNOMADANIY O’ZIGA XOSLIKNING NAMOYON BO’LISHI

Reja:

1. 
   Etnopsixologik tadkikotlarda ishlatiladigan metodlar va ularga qo’yiladigan metodologik talablar.
   
2. 
   Etnopsixologik tadqiqotlar o’tkazishiga qo’yiladigan talablar
   
3. 
   Rus tadkikotchisi G.U.Ktsoevanshg to’rt guruxli metodlari
   

Tayanch so’z va iboralar: Etnopsixologik, respondentlar, shkalali ulchov, proektiv metodlar, etnograf, etnolog, sotsiolog
Etnopsixologik tadkikotlarda ishlatiladigan metodlar va ularga qo’yiladigan metodologik talablar. Millatlararo munosabatlar tobora yaxshilanib borayotgan,orkali dunyoning kaysi chetidan bulmasin u yoki bu xalkka oid ma’lumotlarga ega bulish juda oson bulib kolgan bir sharoitda turli millat va xalklarning psixologiyasini urganish, millatalararo kiyosiy tajribalar utkazish fan manfaatlariga tugri keladi. Shu bois xam olimlar ijtimoiy psixologiyaning kaysi muammosi bulmasin, uni u yoki bu ijtimoiy-siyosiy, milliy- madaniy muxit nuktai nazaridan urganishni afzal kuradilar. Bu etnopsixologik tadkikotlarda reprezentativ, ishonchli metodlar masalasini dolzarb etadi.
Chet ellarda va mamlakatimizda amalga oshirilgan ilmiy ishlarni taxdil kilar ekanmiz, etnopsixologik tatkikotlarda xilma-xil uslub va metodlar kullanilganining guvoxi bulamiz. Chunki bunday tadkikotlarda shaxe xususiyatlarini urganuvchi turlicha testlardan tortib, proektiv metodlar, eksperimentlarning turlicha kurinishlari, surok metodlari - anketa, intervyu, sotsiometriya, shkala metodlari va boshkalar ishlatiladi. Bu metodlar xozirgi kunlarda xam “madaniy muxit va shaxs”, guruxlararo munosabatlar xamda kiyosiy tadkikotlarda kullanil-moqda. Bunday ishlarni fakatgina ijtimoiy olimlar xam utkazmokdalar. Lekin shunday bulishiga karamay, etopsixologik metodlarning tankisligi kun sayin sezilmokda
Chunki etnopsixologiya muommosi bilan shugullanishni maksad kilib kuygan xar bir tadkikotchi yo mavjud metodikalardan birini kayta uzgartirishga, yoki bulmasa, uzicha yangi metodni kashf kilishga majbur bulmokda. Nixoyat, etnopsixologik metodlarni kullashning nokulayligi shundaki, masalan, Amerikada juda yaxshi natija berib, ishonchli ma’lumotlar tuplashga imkon bergan metodika Osiyo mamlakatlari yoki bizning respublikamiz sharoitida umuman xech narsani ulchamasligi, aniklamasligi mumkin. Masalan, Ravettng matrik testi va muxit ta’sirlari daxlsiz, deb xisoblangan Kettellnshg intellekt testi xam baribir, kisman bulsada, muxit sharoitlarini xisobga olishni talab kiladi. Bundan tashkari ularni sharxlar, ma’lumotlarni taxlil kilish masalasida aloxida extiyotkorlik va ziyraklikni talab kiladi. Shuning uchun xam xozirda butun jaxon olimlari xar kanday madaniy muxitdan xam yukori turadigan, universal test yoki metodika yaratish fikrining asossizligi xakida umumiy fikr bildirmovdalar.
Etnopsixologik tadqiqotlar o’tkazishni maqsad qilib qo’ygan har qanday tadkqiqotchi asosiy printsiplar sifatida madaniy muhit sharoitlarining xilma-xilligi va ularning o’zaro bir - birlariga ta’sir ko’rsatishini inobatga olmog’i zarur. Bu narsa e t n o p s i x o l o gi k tadkqiqot dastlarini tuzishda albatta hisobgaolinish kerak. Misol uchun, O’zbekistan sharoitida tadkikot o’tkazilmoqchi bo’linsa, quyidagi narsalarga e’tiborni qaratish lozim:
1) shu XUDUD sharoitida yashovchi turli millatlarga xos bulgan umumiy psixologik omillar va ularni aniqdash usullari;
2) faqat uzbek millatiga xos bulgan psixologik sifatlar va omillarni anilash;
3) aniqlangan omillarni yoki psixologik sifatlarni o’lchaydigan yoki eksperimental usulda tekshirishga imkon beradigan metodlarni tanlash va ularni konkret sharoitlarga moslash;
4) tadqiqotchilar guruhini tekshirilayotgan milliy guruh tilini, urf-odatini biladigan xodimlar bilan ta’minlash.
Chunki, tadqiqot ob’ekti hisoblangan guruhda o’sha guruh tilida tadkqiqot o’tkazish kerak, toki tekshiriluvchilarga qo’yilgan har bir talab, savol va topshiriqlar ular uchun tushunarli bo’lsin.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, u yoki bu milliy guruh psixologiyasini, undagi etnik stereotiplarni tekshirishga qaratilgan maxsus metodlar yo’q, shuning uchun ham tadqiqotlar mavjud metodlar orasidan tanlab, saralab olinadi. Keyingi bosqichda esa tanlangan metodlar tekshiruv o’tkaziladigan maxalliy shart-sharoitlarga moslashtiriladi, kerak bo’lsa, u tildan bu tilga tarjima qilish kerak bo’ladi. Masalan, Qoraqalpog’istonda tadqiqot o’tkazishda albatta har bir metodika kamida uch tilda bo’lishi inobatga olinishi lozim: o’zbek, qoraqalpoq hamda zarurat bo’lsa, rus tillarida. Tarjima xususida shuni aytish kerakki, maxsus psixologik testlar yoki metodlarni (anketalar, so’roqlar, shkalalar savollarini) tarjima qilish tarjimondan yuksak bilimdonlik va kasbiy sifatlarni talab qiladi. Aks xolda, metodika o’z qimmatini ykotishi yoki kerakli sifatni aniklamasligi yoki ulchamasligi mumkin. Xattoki, noverbal testlarni turli sharoitlarda kullab, olingan ma’lumotlarni sharxlash boskichida uning mazmuni yoki maksadi uzgarganligi kuplab tadkikotlarda isbotlangan. Shuning uchun xam xar kanday metodik uslubni kullashdan oldin uni kichikrok gurux doirasida sinab kurish va natijalarni ekspertlarga berib yoki boshka yordamchi metodlar yordamida kayta sinovdan utkazish yuli bilan tekshirib olish maksadga muvofikdir.
Konkret etnopsixologik tadkikotlarga kuyiladigan yana bir talab - tadkikotni tabiiy sharoitlarda, tekshiruvchilar uchun tanish bulgan joylarda kiska kursatmalar berish yuli bilan utkazishdir. Chunki etnopsixologik tadkikotlarda kupincha turli yosh, kasb va ma’lumotga ega bulgan shaxslar ishtirok etadilar, ishtirokchilar soni oddiy laboratoriya sharoitida utkaziladigan tekshiruvlar farkli ularok, kupchilikni, ba’zan minglab nafar respondentlarni nazarda tutadi. Shuning uchun xam ularning barchasi uchun tushunarli, anik topshiriklar tizimini tuza olish xam psixologdan kator kasbiy malakalarni talab kiladi.
Bizning nazarimizda, xozirgi paytda etnopsixologik muammolar orasida eng muximi u yoki bu millat vakillaridagi etnik stereotiplarni tadkik kilishdir. Bunda kanday metodlardan foydalanish mumkin? Rus tadkikotchisi G.U.Ktsoevanshg yozishicha, bu erda to’rt guruxli metodlarni ko’rsatish mumkin:
1. Shkalali ulchov metodlari — ular asosan millat vakillaridagi turlicha etnik ustanovkalarni tekshiradi. Masalan, Bogardustt mashxur shkalasi: kiyosiy fikrlash yuli bilan berilgan juftliklar - ustanovkalarni xar bir tekshiriluvchi tomonidan anik baxolanishga asoslangan. Yoki Laykartnnng “baxolashlar yigindisi” metodi xam u yoki bu millat vakiliga xos ustanovka - fikrlarga tekshiriluvchining e’tirozi yoki e’tirofini aniklaydi. Bu metodlar butun jaxon mikyosida kupgina tadkikotlarda ishlatilgan va maxalliy sharoitlarga moslashtirish jixatidan rekord kuygan desak buladi.
2. Kuzatish va suhbat metodlari - bunda usha madaniy muxitga xos bulgan, uning bevsoita boyliklari xisoblangan moddiy va ma’naviy kadriyatlar, maishiy sharoitlar, odatlar, an’analar va xakazolar tashkaridan urganiladi. Surok metodlari ichida kuprok anketa usuli kullaniladi, bunda xam millat vakilining turmush tarzi. avtobiografik ma’lumotlari aniklanib, ilmiy xulosalar kontent-analiz kilinadi. Amerikalik olimlar Katts va Breg’ipar surok metodining uziga xos kurinishini etnik stereotiplarni aniklashda ishlatishgan. Masalan, ular kiziktirayotgan masala buyicha imkoni boricha kup javoblar ruyxatini tekshiriluvchiga ib undan shu javoblar ichidan “uzinikini” tanlab belgilashni “oashgan. Bundan tashkari, 84 xil sifatni uz ichiga olgan ryxatdan U3 millatiga va boshka millatga xos bulgan 5 etakchi
sifatni ajratib berish topshirigini berishgan. Shu yul bilan etnik stereotiplar aniklangan.
3. Proektiv metodlar - etnopsixologik tadkikotlarda kullaniladigan ushbu gurux metodlarga asosan Rorshaxntg “siyox doglari” testi, tematik appertseptsion test (T A T ) , boshlangan jumlalarni tugatish testi, fotosuratlarni baxolash testi, Lovenfel’dntg mozaikalari testi va boshkalar kiradi. Mavxum berilgan topshiriklarni bajarish sifati va javoblarning yunalishi buyicha xam turli millatlarga oid stereotiplar urganilgan.
4. Shaxening aloxida sifatlarini anikG’gashga kdratilgan testlar. Masalan, G.Deyker va N.Friydlarning milliy xarakter xususiyatlarini o’rganishga karatilgan testlari. Ular asosan shaxsning ta’sirchanligi va xissiy reaktsilarini o’rganadi. , shu gurux testlarga aloxida intellektni tekshiruvchi, ma’naviy dunyokarashni o’rganish, adolat xissini aniklash, badiiy did testlari va boshka testlar kiradi. Ayniksa, milliy stereotiplarni aniklashda millatning tilini barcha tilshunoslik uslublari bilan urganib chikish x,am juda kimmatli ma’lumotlar to’plash imkonini beradi. Chunki, til u yoki bu millat vakilining uzi mansub millatga xos milliy qadriyatlarni, stereotiplarni uzlashtirishda asosiy vosita rolini uynaydi. Shuning uchun xam etnopsixologik uz tadkikotlarini tilshunos, etnograf, etnolog, sotsiolog, tarixchilar xamkorligida utkaziladi. Tadkikotchi avvalo, tekshiruv utaazayotgan muxitdagi insonlar tilini, til orkali “dili”ni bilish kobiliyatiga ega bulishi zarur. Yurtboshimiz Islom Karimov uzlarining “O’zbekiston mustakillik ostonasida” asarlarida ta’kidlaganlaridek, “O’z ona tilini bilmagan odam uzining shajarasini, uzining ildizini bilmaydigan, kelajagi yuk odam, kishi tilini bilmaydigan, uning dilini xam bilmaydi, deb juda tugri aytishadi”. Shuning uchun milliy xarakter, urf-odatlar, kadriyatlarni urganishni maksad bo’lgan inson shu xalk va millatning tilini avvalo mukammal bilishi lozim.
Yuqorida aytib utilgan metodologik va metodik uslublar milliy psixologiyami o’rganishda fakat asosiylari xolos. Chunki millatning ko’p qirralari psixologik holatpni o’rganishda yana ko’plab usullardan foydalanish mumkin, bu narsa tadqiqotning maqsadlariga, tadqiqotchining esa uslubiy tayyorgarlik darajasiga bog’liqdir. Nima bo’lganda xam oxirgi yillarda O’zbekistonda o’tkazilayotgan qator ilmiy-tadqiqot ishlarida eng avvalo, aynan milliy-madaniy muxitimizga mos keladigan metodikalarni ishlatish, xorijliklar ishlab chiqqan metodikalarni avval milliy muxitimizga moslashtirishga aloxida e’tibor qaratilmoqda. Bunda o’sha test yoki metodik uslub bir necha ming respondentlarda qo’llanib ko’riladi, olingan natijalar yana bir boshqa uslub yordamida olingan ma’lumotlar bilan ekspertlar yordamida validliligi nuqtai nazaridan o’rganiladi, natijalar solishtiriladi va shundan so’nggina katta auditoriyalarda qullash, natijalarni sharxlashga ruxsat beriladi. Bu ijtimoiy-psixologik metodikalarni qo’llashda etika normalariga rioya qilish,demakdir.

Nazorat uchun savollar:

1 Etnopsixologik tadkikotlarda ishlatiladigan metodlarni bayon eting.
2. Etnopsixologik tadkikotlar va ularga qo’yiladigan metodologik talablar nimalardan iborat?
3. Rus tadkikotchisi G.U.Ktsoevanshg to’rt guruxli metodlarini yoriting.
4. Shkalali ulchov metodlarini yorining.
5. Kuzatish va suhbat metodlari