Guliston davlat universiteti sotsial psixologiya

REJA:
1. Ijtimoiylashuv tushunchasi
2. O’spirinlik davrida shaxs ijtimoiylashuvi
3. Ijtimoiylashuv jarayonida shaxs yo’nalishining shakllanishi


Tayanch so’z va iboralar: Ijtimoiylashuv, ijtimoiylashuv nazariyasi, sotsiallashuv muhiti, nazorat lokusi, havotirlik, neyrotizm, konformizm, e’tiqodning predmeti


1. Ijtimoiylashuv tushunchasi
Bugungi kunda jamiyatimizda olib borilayotgan siyosatning asosiy maqsadlaridabiri–
barkamol avlodni tarbiyalashdir. Barkamol avlod tarbiyasi uchunmas’ulbo‘lgankishilarsifatida psixolog mutaxassislarga bugungi mavzu juda dolzarbdir.
«Ijtimoiylashuv» atamasini birinchi bo‘lib amerikalik sotsiolog F.G.Giddings insonlarga nisbatan qo'llagan. U o‘zining «Ijtimoiylashuv nazariyasi» (1897) kitobida «ijtimoiylashuv individ tabiati yoki xarakterining rivojlanishi, insonni ijtimoiy hayotga tayyorlashdir», degan fikrni bildiradi.
Har birimizning jamiyatdagi o‘rnimiz, uning qachon va qanday sharoitlarda paydo bo‘lgani, jamiyatga qo‘shilib yashashimizning psixologik mexanizmlari jarayoni psixologiyada ijtimoiylashuv yoki sotsializatsiya deb yuritiladi. Ijtimoiylashuvga oid bir qancha ta’riflar mavjud bo’lib, quyida ulardan bir qanchasining izohi beriladi.
Ijtimoiylashuv (ba’zi adabiyotlarda sotsializatsiya deb berilgan) tushunchasi ijtimoiy-psixologik, sotsiologik, pedagogik kategoriyalardan biri bo‘lib, bu atama shaxsning uni o‘rab turgan tashqi ijtimoiy muhit ta’siri ostida jamiyatdagi mavjud tajribalarni o‘zlashtirishga moyilligi yoki o‘zlashtirganlik darajasini ifodalovchi jarayondir. Bu tushunchaning umumiy ma’nosi ostida individ tug‘ilib, uni o‘rab turgan birlamchi va ikkilamchi muhit ta’sirida ulg‘ayishi, undan so‘ng jamiyatga qo‘shilishi, o‘rgangan barcha tajribalarini atrof-muhitdagilar bilan hamkorlik qilish jarayonida qo‘llashi va kimlargadir shu tajribalarni uzatishda vosita bo’lishi jarayoni tushuniladi.
Ijtimoiylashuv inson tomonidan ijtimoiy tajribani egallash, hayot va faoliyat jarayonida uni faol tarzda qo‘llash jarayonidir.
Sodda til bilan aytganda, ijtimoiylashuv har bir shaxsning jamiyatga qo‘shilishi, uning me’yorlari, talablari, kutishlari va ta’sirini qabul qilgan holda, har bir harakati va muomalasida uni ko‘rsatishi va kerak bo'lsa, shu ijtimoiy tajribasini o‘z navbatida o'zgalarga o'rgata olish jarayonidir.
Ijtimoivlashuv so’ziga berilgan ta'riflardan eng keng tarqalgani (lot. Socialis — ijtimoiy, jamoaviy) individning jamiyatga kirib borib, undagi hayot uchun zarur bo’ladigan malaka, rollar, me’yorlar va qadriyatlarni o'zlashtirishidir. Ijtimoiylashuv jarayonida insonlarda jamiyatdagi muloqotning ishtirokchisi bolishi uchun kerak bo’ladigan ijtimoiy sifatlar, bilimlar, ko‘nikmalar shakllanib boradi.
Hozirgi zamon psixologiyasida ijtimoiylashuv terminining yana ikkita sinonimi keng qo‘llaniladi: ya’ni bular «shaxs shakllanishi» va «tarbiya» jarayonidir. Ijtimoiylashuv «individning jamiyatga kirib borishi», «ijtimoiy ta’sirlarni o'zlashtirish» hamda «ijtimoiy aloqa jarayonida ulardan foydalanish» kabi tushunchalar orqali ham ifodalanadi.
Ijtimoiylashuv — bu bizning jamiyatga qo‘shilib yashashimiz va shu jamiyatda mavjud bo‘lgan ijtimoiy tajribalarni o‘zlashtirishimizdan iborat bo'lgan jarayondir. Bu jarayon uch bosqichdan iborat holda kechadi:
Individ ijtimoiy tajribani
 qabul qilishi, singdirishi;
 o‘z hayoti, faoliyati, munosabati jarayonida qo‘llashi;
 o‘zgalarga uzatishi, o‘z ta’sirini o‘tkaza olish jarayonidir
Ijtimoiylashuv ikki tomonlama jarayondir, bir tomondan individning jamiyatga kirib borib, undagi malakalarni o‘zlashtirish jarayoni bo‘lsa, ikkinchi tomondan, inson faolligi hamda jamiyatdagi faol ishtiroki orqali ijtimoiy aloqalarni o‘rnatishdir.
Ijtimoiylashuv g‘oyasini psixologiya sohasiga kiritgan hamda bu muammoni ijtimoiy psixologik bilimlarni rivojlantirish uchun muammo sifatida olib kirgan olimlar ijtimoiylashuvning aynan shu ikki tomoniga katta e'tibor qaratishgan.
Ijtimoiylashuv jarayonining birinchi tomoni — ijtimoiy malakalarni o‘zlashtirish - bu jamiyatni insonga ta’sir etuvchi tavsifi, ikkinchi tomoni esa — inson faolligi — insonning jamiyatga o'zining faoliyati orqali ta’sir etishidir. Bunda inson faolligi pozitsiyasi — ijtimoiy aloqalarga har qanday ta’sir ma’lum bir qaror qabul qilish va keyinchalik shu qarorni bajarish uchun ma’lum bir faoliyat strategiyasini ishlab chiqish orqali tushuntiriladi. Ijtimoiylashuv jarayoni shu keltirilgan tushuntirishlar orqali shaxs shakllanish jarayoniga qarshi chiqmaydi, lekin, bu muammoga turli tomondan yondashishni talab qiladi.
G.M.Andreyevaning fikriga ko’ra, «Yosh psixologiyasi uchun bu muammo «shaxs» mavzusiga taalluqli bo‘lsa, ijtimoiy psixologiya uchun «shaxsning jamiyatga ta'siri» tomondan qiziqroq hisoblanadi».