Гулистон давлат университети

1.3. Мустақиллик йилларида тасвирий санъатни ўқитилиши


Мазмуни: 1.Тасвирий санъат таълими концепцияда ўқув предмети олдига
қўйилган вазифалар. 2. Тасвирий санъатдан давлат таълим
стандарти мазмуни. 3.Мустақиллик йилларида яратилган ўқув-
методик мажмуалар, уларнинг муаммолари. 4. Мустақиллик
йилларда олиб борилган диссертацион тадқиқотлар.
5. Тасвирий санъатдан ўқитувчилар тайёрлаш.

Мустақиликнинг дастлабки кунларидан бошлаб Республикамизда халқ таълимини тубдан ислоҳ қилиш, уни жаҳоннинг ривожланган мамлакатлари даражасига олиб чиқиш масаласи кун тартибига қўйилди. Шу мақсадда 1992 июлда “Таълим туғрисида” ги қонун эълон қилинди. Бу ҳужжатда кўрсатилган режа ва тадбирларни амалиётга жорий этиш давлат сиёсатининг уствор йўналиши деб қаралди.

Шу мақсадда умумий ўрта таълим мактабларидаги барча ўқув фанлари қатори “ Умумтаълим мактабларида тасвирий санъат таълими концепцияси ” тайёрланди ва у Ўзбекистон Халқ таълими вазирлиги коллегиясининг 5 май 1993 йилги 5-5 сонли қарори билан тасдиқланди. Мазкур концепцияда қайд қилинганидек, уни тайёрлашда қўйидаги омиллар ҳисобга олинган эди:
- Мустақил Ўзбекистон шароитидаги ўзбек боласини шакллантиришга бўлган замонавий талаблар;
- Таълим-тарбияни миллий маданият ва санъат асосида амалга оширишни кучайтириш;
- таълим-тарбияни амалга оширишда Ўзбекистон Шарқ мамлакати эканлигини ҳисобга олиш ва шу асосда бадиий таълим мазмунига тегишли ўзгартиришлар киритиш;
- мактабдаги бадиий таълимни амалга шоиришда болалар фикрлашга, ишга ижодий муносабатда бўлишликни кучайтириш, уларни юксак дид ва маданиятли қилиб шакллантиришга қаратиш;
- мактабда тасвирий санъатдан билим ва малакаларини болалар томонидан қизиқиш билан ва пухта эгаллашларига қаратиш, шу асосда табақалаштирилган бадиий таълимни жорий этиш;
- Ўзбекистон мактабларида тасвирий санъат таълими мазмунини дунё стандартлари даражасига олиб чиқиш.
Бу ғоялар сўзсиз баркамол комил инсонни шакллантиришга замин яратилиши қайд қилинган бўлиб, унда тасвирий санъатни ўқитишнинг яқин ва узоқ йилларда ривожлантиришга мулжалланган йўналишлари баён этилади.
Концепциядан тегишли хулосалар чиқарган ҳолда тасвирий санъат таълимида таълим стандарти ва вариатив дастурларни ишлаб чиқиш ишлари бошлаб юборилди. Натижада 1-4 синфлар учун 270 соатга мўлжалланган “Тасвирий санъат ва бадиий меҳнат”, 1-7 синфлар учун 245 соатга мўлжалланган “Тасвирий санъат” дастурлари тайёрланди. Шунингдек, 1-8 синфлар учун мўлжалланган 560 соатли “Тасвирий санъат” дастури ҳам ишлаб чиқилди. Бу дастурлар кўп нусҳада нашр этилиб, амалиётга жорий этилди.
Янги дастур миллий мустақиллик мафкураси асосида тайёрланган бўлиб, у тасвирий санъат ўқув предметининг мақсад ва вазифалари, таълим мазмуни, моддий-техникавий асосларида ўз ифодасини топди. Тасвирий санъат дарсликларини яратиш билан бир қаторда ўқитувчилар учун ўқув-методик адабиётлар ҳам тайёрланди. Натижада Р.Ҳасанов ва Х.Эгамовларнинг ўқитувчилар учун “Тасвирий санъат ва бадиий меҳнат дарслари” (Тошкент: Ўқитувчи, 1997), Р.Хасановнинг 5-синф ўқитувчилари учун “ тасвирий санъат дарслари” (-Тошкент: Ўқитувчи, 1997.) номли қўлланмалари чоп этилди.
Мазкур дастурлар асосида тасвирий санъат дарсликларини яратиш муаммоси пайдо бўлди. Натижада 1996-1998 йиллар давомида Р.Ҳасанов ва Х.Эгамовлар томонидан 1-4 синфлар учун “Тасвирий санъат ва бадиий маҳнат” дарсликлари яратилди, бироқ улардан 1998 йилда фақат биринчи синф дарслиги чоп этилди, холос. Мазкур дарслик Ўзбекистон мактаблари учун рус, қозоқ, қирғиз, туркман, тожик, қороқолпоқ тилларида ҳам нашр этилди. Бошқа синфлари эса 1999 йилда янги ўқув режалари ва таълимнинг давлат стандартлари ишлаб чиқилиши муносабати билан нашр этилмай қолди. Таълимнинг давлат стандартда бу ўқув предметига хар бир синфда хафтасига бир соатдан вақт ажратилган эди.
Биринчи, иккинчи синф ўқитувчилари учун мўлжалланган методик қўлланмалар Р.Хасанов ва Х.Эгамовлар томонидан тайёрланиб, чоп этилди. (1995, 1996 й.), Р.Хасановнинг факультатив машғулотлари учун “Тасвирий санъат” (1999), “Ўқитувчининг ўзи устида мустақил ишлаш дастури”(1993), “Тасвирий санъат дарсликларини яратиш мезонлари” (1994), О.Худаёрованинг “Ўзбекистон мактабларида тасвирий санъатни ўқитиш тарихидан” (1993), Б.Бойметов ва Н. Толиповларнинг “ Мактабда тасвирий санъат тўгараги” (1995) номли рисоллари ҳам амалиётчиларга етказилди. А.Эргашевнинг болалар учун “Рассомчилик сирлари” номли альбоми (1992), Тасвирий санъатдан тест материаллари (1996) ҳам чоп этилди.
Ўзбекистон педагогика фанлари илмий-тадқиқот институтининг “Санъат ва чизмачиликни ўқитиш назарияси ва методикаси” бўлимида “Ўқувчиларни тасвирий санъатдан мустақил ишлари”, “ Тасвирий санъатдан синфдан ташқари ишлар методикаси”га оид тадқиқотлар ҳам олиб борилди, натижада “Каштачилик”, “Миниатюра” тўгараклари дастури яратилди ва нашр этилди.
1995 йилларда буюк наққош ва мусаввир Камолиддин Беҳзод таваллудининг 540 йиллиги муносабати билан педагогика фанлари илмий-тадқиқот институтида “Камолиддин Беҳзод ҳаёти ва ижодини ўрганишнинг педагогик аҳамияти” мавзусида Республика илмий-амалий анжумани ўтказилди. 2000 йилда эса Камолиддин Беҳзод таваллудининг 545 йилиги муносабати билан “Камолиддин Беҳзодни жаҳон тасвирий санъати ва таълим тизимига таъсири ” мавзусида ана шундай анжуман ўтказилди. Иккала анжуман материаллари ҳам тўплам шаклида чоп этилди.
1997 йилда Ўзбекистон Республикасининг “ Таълим тўғрисида”ги янги таҳрирдаги қонуни ва “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” ҳужжатларининг эълон қилиниши катта тарихий вокеа бўлди. У амалдаги таълим тизимидан тубдан фарқ қилувчи янги тизим бўлиб, унда таълим соҳасини 1997-2006 ва ундан кейинги йиллар учун иш режаси ва тараққиёти белгилаб берилган эди.
“Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”да эстетик туркумдаги фанларни ўқитилишига алоҳида эътибор берилган бўлиб, хусусан унинг “Узлуксиз таълимни ташкил этиш ва ривожлантириш принциплари” қисмида узлуксиз таълимнинг фаолият кўрсатиш принципларидан бири таълимнинг ижтимоийлашуви деб қаралди. У таълим олувчиларда эстетик бой дунёқарашни ҳосил қилиш, уларда юксак маънавият, маданият ва ижодий фикрлашишни шакллантириш лозимлиги қайд этилади. (,,,,,44)
Ушбу ҳужжатда дастурни рўёбга чиқаришнинг биринчи босқичида барча фанлардан давлат таълим стандартларини яратиш ва амалиётга жорий этиш белгилаб берилади. Барча фанлар қатори “Тасвирий санъат” ўқув предметидан таълимнинг давлат стандарти ҳам тайёрланди. (,,,,41-42), (,,,,86-89) Мазкур стандартда ўқувчиларни 1-7 синфларда тасвирий санъатдан ўзлаштиришлари лозим бўлган билим ва малакалар белгилаб берилган эди. Унда тасвирий санъат ўқув предметининг мақсад ва вазифалари, фаолият турларига доир кўрсатмалар ҳам баён этилган бўлиб, тасвирий санъат машғулотларининг турлари сифатида борлиқни идрок этиш (1-4 синфлар), бадиий қуриш-ясаш (1-4 синфлар), натурага қараб тасвирлаш (1-7 синфлар), санъатшунослик асослари (1-7 синфлар), композиция (1-7 синфлар) бўлишлиги қайд қилинади.
Вазирлар Маҳкамаси томонидан қабул қилинган давлат таълим стандарти бўйича 1999 йилда ўқув режаларига ўзгартиришлар киритилди. Унга кўра тасвирий санъат ўқув предмети 1-7 синфларда ўқитилиб, унинг номи ҳамма синфларда “Тасвирий санъат” бўлиб қолди. Бу ўзгаришлар асосида бошланғич ва 5-7 синфлар учун янги дарсликлар яратиш муаммоси пайдо бўлди. Бу дарсликлар 2001 йилда Р.Ҳасанов (1-3 синфлар) ва Х.Эгамовлар (2-4 синфлар) томонидан тайёрланди. Лекин улар Республика ҳалқ таълими Вазирлиги дарсликлар сонини кўпайиб кетганлигини важ қилиб уларни нашр этишни лозим топмади.
Мустақиллик йилларида Ўзбекистон умумий ўрта таълим макатбларида тасвирий санъатни ўқитишни такомиллаштириш борасида бир қатор илмий тадқиқотлар олиб борилиб, яхши натижаларга эришилди. Бу тадқиқотларнинг натижалари диссертация шаклида ҳимоя қилинди. Улар Р.Хасановнинг 1994 йилда “Ўзбекситон умумтаълим мактабларида бадиий таълим ва тарбиянинг мазмуни, шакл ва методлари” мавзусида докторлик, А.Турдалиевнинг 1996 йилда “Тасвирий санъат дасрлари ва дарсдан ташқари машғулотлар жараёнида ўқувчиларни бадиий касб-ҳунарларга йўллаш”, О.Худаёрованинг 1997 йилда “Ўзбекистон умумтаълим мактабларида тасвирий санъат ўқитилишининг шаклланиши ва тараққиёти” номли мавзуларда яратилган номзодлик диссертациялардир.
Мустақиллий йилларида тасвирий санъат ўқитувчиларини тайёрлашга алоҳида эътибор берила бошланди. Хусусан, 2000 йилга келиб Тошкент, Бухоро, Наманган, Гулистон, Андижон давлат университетларида, Нукус ва Ангрен давлат педагогика институтларида махсус факультет ва бўлимлар фаолият кўрсатдилар. Тасвирий санъат ўқитувчилари Хива, Денов, Шаҳрисабз, Қарши, Самарқанд, Катта Қўрғон, Жиззах, Андижон педагогика билим юртлари қошида ҳам тайёрланди.