Guliston davlat universiteti
Download 441.53 Kb. Pdf ko'rish
|
ozbek dialektologiyasi
|
V. qoshiq,oromol, oroza G. belelerge 12.Metateza hodisasini ko`rsating A.* deyre-derye, payret-paryet B. it-iyt, su-suv V. achso`n-asso`n, chay-shay-choy G. qalqozno`ng>qalqozdo`ng-kolxozning 13.Prokopa hodisasini sharhlang A.* So`z oldidan tovush tushirilishi B. So`z oldidan tovush orttirilishi V. So`z o`rtasida tovush tushishi G. So`z o`rtasida tovush orttirilishi 14.Obektni o`rganish jihatidan dialektologiya necha xil? A. 3
B. 4 V. 6
G. * 2 15.O`zbek xalq shevalari qaysi turkolog olim klassifikatsiyasiga asoslanadi? A. prof. G`.Olim B. prof. I.I.Zarubin V.* prof. A.K.Borovkov G. prof. E.D.Polivanov 16.E.D.Polivanov o`z klassifikatsiyasida tildagi qaysi holatni ko`zda tutadi? A. Singarmonizmni B.* Eronlashgan shevalar xususiyatini
64 V. Metisatsiya,gibridizatsiya holatini G. Ko`p shevalilikni 17.Prof. G`.Olim klassifikatsiyasini ko`rsating A. metisatsiya, gibridizatsiya B.* O`zbek-qipchoq lahjasi; turk-barlos lahjasi; Xiva-Urganch lahjasi V. y-lovchi shevalar, j-lovchi shevalar G. g`arbiy-xunn, sharqiy-xunn Asaka, Shahrixon, Andijon, Toshloq, Baliqchi, Yangiqo`rg`on, Uychi, Qo`qon. Bu shahar va tuman shevalari qaysi guruh shevalariga kiradi? A. G`arbiy-guruh qipchoq shevalari. B. Janubiy guruh qipchoq shevalari. V.* Farg`ona dialekti. G. O`g`uz guruh shevalari. 18.Janubiy guruh qipchoq shevalari ko`rsatilgan qatorni aniqlang. A.* Qashqadaryo, Sirdaryo. B. Sirdaryo, Tojikiston. V. Tojikistonning janubi. G. Barcha qatorda shu guruh ko`rsatilgan. 19.Qipchoq shevalarining shimoliy Xorazm qipchoq guruhini o`rgangan olim . A.* Ishaev. B. Shaxmatov. V. Avanesov, Fimen. G. Polivanov, Abdullayev, Ishayev. 27.Berilgan so`zlar qaysi tildan o`zbek tili qatlamiga o`zlashganini aniqlang. Aql, lavn, ayyom, toqat, vasiy. A. Tojik-arab tilidan. B. Fors-tojik tilidan. V. Barchasi turkiy tillar. G.* Arab tilidan. 28.Chalma so`zining ma’nolari qaysi qatorda noto`g`ri berilgan? A.Chalma – go`ng (qiydan tayyorlangan yoqilg`i[o`tin o`rnida}). B.*Chalma – keksa, chol ma’nosda. V. Chalma – buyruq fe’li G. Chalma – ayollar buyumi (jiyak) 29.Urchuq so`zida qancha shakldoshlik bor? A. *2 ta . B. 3ta.
V. 4 ta. G. 5 ta.
30.Ang shakldoshlari qatorini aniqlang. 1)ming – son, 2) o`ng, 3) fe’l, 4) anqov, 5) davr ma’nosida. A. 1 – 3. B.* 2 – 4. V. 4 – 5 . G. 1 – 2. 31.Tirkish so`zining ma’nosi ko`rsatilgan qatorni aniqlang.
65 A.* Tirkamoq. B. Plug. V. Abzal. G. Tirqish. 32.Tori so`zida nechta shakldoshlik bor? A. *2 ta. B. 3 ta.
V. 4 ta. G. 5 ta.
33.Tur so`zi sheva shakldoshlik hosil qila oladimi, qancha so`z bilan? A. Ha.
B. YO`q. V. Ha, 3 ta. G.* Ha, 2 ta. 34.Jumalak, tishqali so`zlarining ma’nosi noto`g`ri izohlangan qatorni aniqlang. A.* Yumaloq, tashqari. B. Jumboq, qoliplash. V. Izohi yo`q. G. Barcha javoblar noto`g`ri. 35.O`zlashgan so`zlar shevaga qanday o`zgarishlar bilan kirib kelgan? o`zgarish bo`lganmi? A. Leksik xususiyat o`zgargan. B.* Ha, fonetik o`zgarishga uchraydi. V. Ha, morfologik xususiyatlari o`zgaradi. G. Uslubiy jihatdan o`zgaradi. 36.j-lovchi shevalardagi kelishik affikslarining fonetik variantlari chiqish kelishigida. A.* den – ten – ken, don - tan - nan. B. -a - ne – e, den – ke. V. nen – dung. G. –ni, di, ti. 37.Prof. K.K.Yudaxin klassifikatsiyasida o`zbek shevalari nechta guruhga bo`linadi? A.* 4 ta. B. 3 ta.
V. 5 ta. G. 2 ta.
38.O`zbek shevalarini lingvistik geografiya metodi bilan o`rganish ishi qachon boshlangan? A. 1900 yil. B. 1937 yil. V.* 1940 yil. G. 1944 yil. 39.O`zbek tili dialektologik atlasi nechta vazifa-maqsadni ko`zda tutadi? A. 1 ta.
B.* 3 ta. 66 V. 4 ta.
G. 7 ta. 40.Dialektologik atlaslarning dastlabki namunalari qachon yaratilgan? A. XX asrda. B. XIV asrda. V. X asr oxiri-XI asr boshlari. G.* XIX asr oxiri-XX asr boshlari. 41.Metateza hodisasi ko`rsatilmagan qator toping. A.* it – iyt, su – suv. B. achsin – assin, chay – shoy – choy. V. bitti – pitti. G. djomon – djuzuk. 42.Akkomadatsiyaga noto`g`ri ta’rif berilgan qatorni aniqlang. A. So`z boshida tovush o`zgarishi. B.* Barcha javob noto`g`ri. V. Talaffuzi buzilgan sO`zlar. G. Unlilar garmoniyasi. 43.1) orun, oyun, 2) djay, 3) ayt-eyt, 4) oladurgon. Lab garmoniyasida kelgan so`z bormi? Qaysi qatorda? A. *YO`q. B. Ha, 2-qator. G. Ha, 4-qator. G. Bor, 2- qator. 44.Turkiy tillarni birinchi bo`lib kim tasnif qilgan? A. V.Radlov. B.* M.Qoshg`ariy. V. I.Zarubin. G. E.Korsh. 45.«Shimoliy Turkiston tillarining fonetikasi» asari kim tomonidan yozilgan? A.* V.Radlov. B. Baskakov. V. E.Korsh. G. I.Samoylovich. 46.Birinchi bo`lib o`zbek shevalari kim tomonidan klassifikatsiya qilingan? A.* Baskakov tomonidan. B. I.Qo`chqortoev tomonidan. V. V.Radlov tomonidan. G. B va V. 47.V.A.Bogorodskiy turkiy tillarni necha guruhga bo`lgan? A. 2 guruhga. B. 4 guruhga. V. *7 guruhga. G. 8 guruhga. 48.O`rta Osiyo guruhiga qaysi tillar kiradi? A.* Uyg`ur, qozoq, qirg`iz, o`zbek, qoraqalpoq tillari. B. Xakas tili.
67 V. Tatar va boshqird tillari. G. Yoqut, qorachoy, tuva tillari. 49.«Differentsiya» so`zi qanday ma’no anglatadi? A.* Ajralish. B. Qo`shilish. V. Tillarning kontakti. G. Tillarning o`zaro ta’siri. 50.«Integratsiya» so`zining ma’nosi nima? A. Ajralish. B.* Qo`shilish. V. Tillarning chatishuvi. G. A va V. 51.”Gibridizatsiya”so`zining ma’nosi nima? A. Singarmonizm. B.* Turli sistemadagi tillarning chatishuvi. V. Metateza. G. Tillarning ajralishi. 52.G`ozi Olim Yunusov nechanchi yili o`zbek shevalarini klassifikatsiya qildi? A. *1936 yil. B. 1940 yil. V. 1948 yil. G. 1995 yil. 53.«O`zbek lahjalari tasnifidan bir tajriba» asari kim tomonidan yozilgan? A. Baskakov. B. V.Radlov. V.*G`.Olim. G. E.Korsh. 54.G`ozi Olim o`zbek shevalarini necha gruppaga bo`ladi? A. 2 gruppaga. B.* 3 gruppaga. V. 5 gruppaga. G. Gruppaga ajratmagan. 55.A.K.Borovkov o`zbek shevalarini necha gruppaga bo`lgan? A.* 2 gruppaga. B. 6 gruppaga. V. 4 gruppaga. G. 5 gruppaga. 56.Sheva nima? A.* Biror tilning o`ziga xos fonetik, leksik va grammatik xislatlarga ega bO`lgan eng kichik birlik. B. Adabiy til. V. Singarmonizm. G. B va V. 57.Transkriptsiya nima? A.* Dialekt va shevada uchraydigan tovushlarning turli ko`rinishlarini yozuvda ifodalash uchun qo`llanadigan ma’lum belgilar sistemasi.
68 B. Qayta yozish V. Til tovushlarini aniq ifodalash uchun xizmat qiladigan yozuv. G. A, B, V. 58.Transkriptsiyaning turlari qaysilar? A. Morfologiya. B.* Fonetik, fonematik. fonologik. V. Metateza. G. Eliziya. 59.Transleteratsiya nima? A.* Biror yozuv harflarini boshqa bir yozuv harflari bilan almashtirib ifodalash usuli. B. Til tovushlarini aniq ifodalaydigan yozuv. V. Unlilarning tushib qolishi. G. B va V. 60.O`zbek dialektologlari kimlar? A. Sh.Shoabdurahmonov, M.Mirzayev, A.Ishayev, N.Rajabov. B. Yo.Taniyev, Sh.Rahmatullayev, N.Rajabov. V.* N.Rajabov, B.Jo`rayev, H.G`ulomov, Sh.Afzalov, Yo.G`ulomov. G. A va V. 61.Eronologik shevalar, eronlashgan shevalar deb gruppalashtirish qaysi olim tasnifiga xos? A. H.Rahmatullaev. B. I.Qo`chqortoev. V.* D.Polivanov. G. Baskakov, Yo.G`ulomov. 62.A.I.Samoylovich turkiy tillarni necha gruppaga bo`lib klassifikatsiya qildi? A. 2 gruppa. B. 4 gruppa. V.* 5 gruppa. G. A va B. 63.Oromal, oroza hodisasi turini aniqlang. A.* Proteza. B. Eliziya. V. Assimilyatsiya. G. Metateza. 64.Singarmonik holat qaysi shevada nisbatan muqim? A. O`g`uz lahjasida. B.* Qipchoq shevasida. V. Barcha shevalarda muqim. D. Hech qaysi shevada muqim emas. 65.Singarmonizm qonuni nima? A. Undoshlardagi jarangli fonemaning jarangsizlikka o`tishi. B.* Talaffuzdagi ohangdoshlik. V. Unlilardagi cho`ziq, qisqalik. G. Ketma-ket kelgan unlilar. 66.Lingvistik geografiya nima? A.* Ma’lum territoriyada tarqalgan til hodisalarini aniqlash.
69 B. Singarmonizm. V. Tilshunoslikning bir bo`limi. D. A va V javoblari. 67.Lingvistik geografiyaning ifoda vositasi nima? A. Assimilyatsiya. B.* Kartalar. V. Atlaslar. G. Barcha javoblar to`g`ri. 68.Lingvistik geografiyaning asoschilari kimlar? A. G.Venker, P.Meyer, V.Reshetov, Sh.Rahmatullaev. B. J.Jileron, I.Qo`chqortoyev, G.Venker. V.* J.Jileron, G.Venker, F.Vrede, P.Meyer. D. Barcha javoblar to`g`ri. 69.Dialektologik atlas nima? A.* Albom yoki kitob shaklidagi kartalar yig`indisi. B. Ko`rgazmali qurollar. V. Sheva va lahjalar. D. B va V. 70.O`zbekistonda lingvo-geografik metod bilan shevalarni o`rganish qachon boshlandi? A. 1938 yildan. B. 1945 yildan. V.* 1940 yildan. G. 1990 yildan. 71.O`zbek shevalarini lingvo-geografik usulda o`rganish kim tomonidan olg`a surilgan? A. I.Qo`chqortoyev, K.Nazarov tomonidan. B. A.K.Borovkov tomonidan. V.* A.K.Borovkov, V.Reshetov, A.Shermatov tomonidan. G. B va V javoblar to`g`ri. 72.O`zbekistonda dialektologik ishlarni boshqaruvchi yagona ilmiy markaz qayerda mavjud? A. SaM DU. B.* O`z FA Til va adabiyot instituti. V. Tosh. Dav. mil. univ-ti. D. A va V. 73.O`zbek dialektlarini kartalashtirishni kim boshlab berdi? A.* V.Reshetov. B. A.Borovkov. V. Sreznevskiy. G. Barcha javoblar noto`g`ri. 74.«Toshkent obl. shevalari atlasi» ni tuzish qachon yakunlandi? A. 1950 yil. B.* 1956 yil. V. 1980 yil. G. 1990 yil.
70 75.«Qashqadaryo gruppa shevalari kartasi» kim tomonidan tuzilgan? A. V.Reshetov B. A.K.Borovkov. V. Sh.Rahmatullayev. G.* A.Shermatov. 76.«Turkiy tillar atlasi» ni tuzish kimning tashabbusi bilan boshlangan? A.* V.Reshetov. B. M.Jirmuniskiy. V. A.K.Borovkov. G. A.Shermatov. 77.Monografik tekshirish necha xil aspektda olib boriladi? A. 3 xil. B. 4 xil. V.* 2 xil. G. 5 xil. 78.Folklor tili nima? A. Qissalar, ertaklar. B. Hikoyalar, maqollar. V.*. Matal, maqol, topishmoqlar, o`lanlar, xalq qo`shiqlari. G. Barcha javoblar to`g`ri. 79.Dialektni tarixiy aspektda o`rganishning asosi nima? A. Shevalar. B. Tarixiy dialektologiya ma’lumotlari V. Yozma yodgorliklar. G.* Barcha javoblar to`g`ri. 80.O`zbek tili sheva va dialektlarining leksikasi qatlamlari qaysilar? A.* Sof tarixiy leksik qatlamlar. B. Arab va fors-tojik leksik qatlamlari. V. Rus va sovet internatsional leksikasi. G. Barcha javoblar to`g`ri. 81.O`zbek tili sheva va dialektlari vokalizmini tekshirishda nimalarga e’tibor berish kerak? A.* Kontrast juft unli fonemalarni aniqlashga B. Singarmonizmning buzilish tendentsiyasini kuzatishga V. Qadimgi turkiy cho`ziq unlilarning mavjudligi yoki mavjud emasligini aniqlashga G. Barcha javoblar to`g`ri. 82.O`zbek xalq shevalari tovush sostavi va fonetik xususiyatlariga ko`ra necha guruhga bo`linadi? A. 3 ta
B. 4 ta V.* 2 ta
G. 6 ta 83.O`zbek adabiy tiliga asos bo`lgan shevalarda unlilar soni nechta? A. 8 ta B.* 6-7 tadan oshmaydi V. 12 ta 71 G. 10 ta
84.Assimilyatsiya nima? A.* Tovushlar o`xshashligi. B. Bir tovushning tushib qolishi. V. Tovush ortishi. G. Barcha javoblar to`g`ri. 85.Akkomodatsiya nima? A. Sonorlar. B.* Bir tovush talaffuzining ikkinchi tovush talaffuziga moslashuvi. V. Tovushlarning o`xshashligi. G. Portlovchi undosh tovushlarning portlovchilik xususiyatinig yo`qolishi. 86.Spirantizatsiya nima? A. Tovushlar o`xshashligi. B. Tovush orttirilishi. V.* Biror portlovchi undosh tovushnig portlovchilik xususiyatini yo`qotib, sirg`aluvchi tovushga o`tishi. G. Tovush tushishi. 87.Eliziya nima? A. Tovushlar o`xshashligi. B. Dissimilyatsiya V.* Unli va undosh tovushlarning tushib qolish hodisasi. G. Metateza. 88.Metateza nima? A. *Tovushlarnig o`rin almashishi. B. So`z tarkibida yonma-yon kelgan undosh tovushlarning o`rin almashishi. V. A va B G. Tovushlar o`xshashligi 89.Singarmonizm nima? A. Undoshlar tarkibi B.* Unlilarning uyg`unlashishi V. Tovush tushishi G. Tovush orttirilishi 90.Singarmonizm hodisasi necha xil ko`rinishda bo`ladi? A. 3 xil B. *2 xil V. 4 xil G. 6 xil
91.O`zbek adabiy tiliga asos bo`lgan shevalarda unlilar soni nechta? A. 8 ta
B.* 6-7 tadan oshmaydi V. 12 ta
G. 10 ta 92.O`zbek tili sheva va dialektlarining leksikasi qatlamlari qaysilar? A.* Sof tarixiy leksik qatlamlar. B. Arab va fors-tojik leksik qatlamlari. V. Rus va sovet internatsional leksikasi.
72 G. Barcha javoblar to`g`ri. 93.O`zbek dialektlarini kartalashtirishni kim boshlab berdi? A.* V.Reshetov. B. A.Borovkov. V. Sreznevskiy. G. Barcha javoblar noto`g`ri. 94.Transleteratsiya nima? A.* Biror yozuv harflarini boshqa bir yozuv harflari bilan almashtirib ifodalash usuli. B. Til tovushlarini aniq ifodalaydigan yozuv. V. Unlilarning tushib qolishi. G. B va V. 95.«Integratsiya» so`zining ma’nosi nima? A. Ajralish. B.* Qo`shilish. V. Tillarning chatishuvi. G. A va V. 96.Singarmonizm qonuni nima? A. Undoshlardagi jarangli fonemaning jarangsizlikka o`tishi. B.* Talaffuzdagi ohangdoshlik. V. Unlilardagi cho`ziq, qisqalik. G. Ketma-ket kelgan unlilar. 97.Dialektologik atlas nima? A.* Albom yoki kitob shaklidagi kartalar yig`indisi. B. Ko`rgazmali qurollar. V. Sheva va lahjalar. D. B va V. 98.Lingvistik geografiyaning asoschilari kimlar? A. G.Venker, P.Meyer, V.Reshetov, Sh.Rahmatullayev. B. J.Jileron, I.Qo`chqortoyev, G.Venker. V.* J.Jileron, G.Venker, F.Vrede, P.Meyer. D. Barcha javoblar to`g`ri. 99.Dialektologik atlaslarning dastlabki namunalari qachon yaratilgan? A. XX asrda. B. XIV asrda. V. X asr oxiri-XI asr boshlari. G. *XIX asr oxiri-XX asr boshlari. 100.Izoglassa nima? A.Fonemalar. B.Til birliklari:areallar, til lanshafti. V.*Mos hodisalarning u yoki bu bo`lagi tarqalgan eng chet nuqtalarini tutashtiruvchi atlas kartasidagi chiziq. G.Unli va undoshlar. 101.Metateza hodisasini aniqlang A.* dunela-dulene B. algannar- alganlar V. tenggur
73 G. ketetto`gon Dialektologiya fanidan texnologik xarita Mavzu: Dialektologiya fani, uning maqsadi va vazifalari. T|r bosqich Bajariladigan ish mazmuni Amalga oshiruvchi ma’sul 1- bosqich Dars maqsadi: «O’zbek dialektologiyasi» fanining predmeti, maqsadi, vazifasi va boshqa fanlar bilan munosabati xususida talabalar bilimini mustahkamlash, ularda bu tushunchalarni mustaqil tarzda tushuntirib bera olish ko’nikmasini shakllantirish. Dialektologiya fani haqida ma’lumot berish. Uni o’rganish makonini misollar orqali sharhlash. Dialektologiyaning maqsad va vazifalari, uning ona tilini o’qitishdagi ahamiyatini talabalar ongiga singdirish. Identiv o’quv maqsadlari 1.Dialektologiya fani haqida qisqacha ma’lumot beradi. 2.Dialektologiyaning o’rganish makonlarini izohlaydi. 3.Dialektologiyaning asosiy vazifasini o’rganadi. 4.Dialektologiyaning o’zbek tili va adabiyoti fanini o’qitishdagi ahamiyatini belgilaydi. O’qituvchi 2- bosqich Asosiy tushunchalar: Dialekt, sheva, lahja, turkiy tillar, turkiy dialektologiya, qardosh tillar, fonetik xususiyatlar, morfologik va leksik belgilar, tasviriy dialektologiya, tarixiy dialektologiya, grammatik shakllar, lingvogeografik usullar, ravish, tarz, yo’sin, shevalarni kartalashtirish, lingvistik atlas, transkriptsiya, qayta yozuv, ma’naviy alifbo, transliteratsiya, fonetik va fonologik transkriptsiya
atlaslar
Metod va usullar: kitob bilan ishlash, kuzatish, tushuntirish, mashqlar bajarish O’qituvchi 3- bosqich Guruhda ishlash - Fanning maqsad va vazifalari tushuntiriladi - Mavzuga oid atamalar izohlanadi. - Talabalar guruhlarga ajratiladi va shevaga xos so’zlar to’planadi. -Shevaga xos so’zlar adabiy til bilan solishtiriladi.
1 .Dialektologiya qanday fan? 2.Dialektologiya fanining o’rganish ob’ektlari nima? 3.Dialektologiya fanining asosiy vazifasi nimadan iborat? 4.Sheva, lahja, dialekt terminlarini izohlang. 5.Transkriptsiya nima? 6.Transkriptsiyaning qanday ahamiyati bor?
Maqsad va vazifalar bajarilganligi tahlil qilinadi, kerakli maslahatlar beriladi, mustaqil ish topshiriqlari tarqatiladi, xulosalar chiqariladi.
74 Mavzu: Lingvistik geografiya metodi. T|r bosqich Bajariladigan ish mazmuni Amalga oshiruvchi ma’sul 1- bosqich Dars maqsadi : Lingvistik geografiya metodi asosida xalq shevalarining o’rganilishi, bu yangi metod asoschilari, uning jahon miqyosida tarqalishi, o’zbek xalq shevalarini ushbu metod asosida o’rganishning boshlanishi, asoschilari, maqsadi va vazifalarini talabalarga o’rgatish. Xalq shevalarini lingvogeografik usul asosida o’rganishning jahon tilshunosligida boshlanishi, uning namoyondalari haqida talabalarga tushuncha berish. Evropa va boshqa hamdo’stlik mamlakatlari tilshunoslari tomonidan lingvistik atlaslarni nomma-nom talabalarga sindirish.
1.Lingvistik geografiya haqidagi tushunchani ko’rgazmalilik asosida isbotlaydi. 2.Lingvistik geografiya usuli bilan monografik usul orasidagi farq va afzal tomonlarini bilib oladi. 3.Lingvogeografik usulning o’rganish ob’ektini o’rganadi. 4.Evropa va jahon tilshunosligida dialektlarni lingvogeografik usul asosida o’rganish istiqbolli ekanligini anglaydi. 5.Jahon tilshunosligidagi lingvogeografik usul asoschilarini bilib oladi. 6.Tilshunoslikda eng muhim dialektologik atlaslarning borligini isbotlaydi. O’qituvchi 2- bosqich Asosiy tushunchalar: izoglassa, izofonema, izomorfema, monografik usul, tovush tushunchasi, til lanshafti, lingvistik xarita, grammatik shakl, leksik belgi, grammatik belgi, dialekt, lahja, sheva tushunchalari, lingvistik xarita, lingvistik atlas.
Fanning maqsad va vazifalari tushuntiriladi - Mavzuga oid atamalar izohlanadi. - Lingvistik xarita yaratish bo’yicha mashqlar bajarish talaba 4- bosqich Mustahkamlash va baholash ushun savollar 1. Lingvistik geografiya metodi deganda nimani tusnunasiz? 2.Monografik usul qanday usul? 3.Lingvistik geografiya metodining ob’ektini nima? 4.Lingvistik atlach nima? 5. Evropa tilshunosligida tuzilgan eng muhim atlaslarni ayting.
Maqsad va vazifalar bajarilganligi tahlil qilinadi, kerakli maslahatlar beriladi, mustaqil ish topshiriqlari tarqatiladi, xulosalar chiqariladi.
munosabati. T|r bosqich Bajariladigan ish mazmuni Amalga oshiruvchi 75 ma’sul 1- bosqich Dars maqsadi : O`zbek shevalarining o`rgangan olimlarning ishlari bilan tanishishtirish. Lingvistik geografiya metodi asosida xalq shevalarining o’rganilishi, bu yangi metod asoschilari, uning jahon miqyosida tarqalishi, o’zbek xalq shevalarini ushbu metod asosida o’rganishning boshlanishi, asoschilari, maqsadi va vazifalarini talabalarga o’rgatish. Xalq shevalarini lingvogeografik usul asosida o’rganishning jahon tilshunosligida boshlanishi, uning namoyondalari haqida talabalarga tushuncha berish. Evropa va boshqa hamdo’stlik mamlakatlari tilshunoslari tomonidan lingvistik atlaslarni nomma-nom talabalarga sindirish.
1.Talabalar o`zbek shevalarini o`rganishda lingvogeografik usuldan foydalanish mumkinligini bilib oladi. 2.Bu yangi usulning o`rganilishi A.K.Borobkov, V.V.Reshetov, A.K.Shermatov tomonidan ijobiy amalgam oshirilgan bir qator ishlar xususida. O’qituvchi 2- bosqich Asosiy tushunchalar: izoglassa, izofonema, izomorfema, monografik usul, tovush tushunchasi, til lanshafti, lingvistik xarita, grammatik shakl, leksik belgi, grammatik belgi, dialekt, lahja, sheva tushunchalari, lingvistik xarita, lingvistik atlas.
Fanning maqsad va vazifalari tushuntiriladi - Mavzuga oid atamalar izohlanadi. - Lingvistik xarita yaratish bo’yicha mashqlar bajarish talaba 4- bosqich Mustahkamlash va baholash ushun savollar 1. Lingvistik geografiya metodi deganda nimani tusnunasiz? 2.Monografik usul qanday usul? 3.Lingvistik geografiya metodining ob’ektini nima? 4.Lingvistik atlach nima? 5. Evropa tilshunosligida tuzilgan eng muhim atlaslarni ayting.
Maqsad va vazifalar bajarilganligi tahlil qilinadi, kerakli maslahatlar beriladi, mustaqil ish topshiriqlari tarqatiladi, xulosalar chiqariladi.
olimlar asarlari, turkiy tillar ichida o’zbek tilining nufuzi; o’zbek xalq shevalari va ularning etnogenetik, tarixiy va xududiy nuqtai nazardan o’rganilishi, tasnif qilinishi asoslarini talabalar ongiga singdirish. Hozirgi dolzarb amaliy va nazariy masalalar haqida tushuncha berish. Turkiy tillar orasida o’zbek tili va shevalarining tasnif qilinish printsiplari haqida ilmiy-metodik tushuncha hosil qildirish.
76 Turkiy tillar va uning shevalarini tavsif va tasniflash orqali talabalarning fikrlash qobiliyatini o’stirish, talabalarda ona tiliga nisbatan mehr uyg’otish. Identiv o’quv maqsadlari: 1.O’tmishda Turkiy tillarning tasnif qilinganligi akademik V.V.Radlov, Zarubin kabi olimlar asarlarini o’rganish orqali bilib oladi.
2.Turkiy tillarni uch yo’nalish: etnik, tarixiy-genetik, lingvoterritorial asosidagi tasniflarni isbotlaydi. 3.Tasnifning asoslarini va eng muhim tasniflarining saviyasini o’rganadi. 4.Talabalar o’zbek shevalarini o’rganishda lingvogeografik usuldan foydalanish mumkinligini bilib oladi.. 2- bosqich Asosiy tushunchalar: Etnik-lingvistik tasniflar,etno-genetik tasniflar, territorial-lingvistik tasniflar; o-lashish masalalari; o-lovchi va a-lovchi shevalar, y-lovchi va j- lovchi shevalar, eronlashgan va eronlashmagan shevalar,lokalizatsiya labial, lab garmoniyasi, laqaylar, metisatsiya va gibridizatsiya, umlautli shevalar, o’zbek-qipchoq lahjasi, qorluq lahjasi, o’g’uz lahjasi, qirq shevasi, qozoq naymanlar, cho’ziq unlilar, undoshlar assimilyatsiyasi, turkiy komponent, progressiv va regrissiv assimilyatsiya. Dars shakli : tushuntirish va baholash Vositalar: ko’rgazmali qurollar, tarqatma materiallar, Metod va usullar: kitob bilan ishlash, kuzatish, tushuntirish, mashqlar bajarish
O’tilayotgan mavzuning maqsad va vazifalari tushuntiriladi -Turkiy tillarni tasnif qilgan olimlarning ishlari o’rganiladi -Tasniflar yuzasidan kartotekalar tayyorlanadi talaba 4- bosqich Mustahkamlash va baholash ushun savollar 1. Turkiy tillarni tasnif qilgan olimlar haqida malumot bering. 2. G`ozi Olim tasnifi haqida ma`lumot bering 3. Olimlar tomonidan qilingan tasniflarni farqini tushuntiring. 4.Birinchi bo`lib turkiy tilni tasnif qilgan olim kim? O’qituvchi -talaba 5- bosqich Umumiy yakuniy xulosalar chiqarish Maqsad va vazifalar bajarilganligi tahlil qilinadi, kerakli maslahatlar beriladi, mustaqil ish topshiriqlari tarqatiladi, xulosalar chiqariladi.
tushuncha hosil qilish, tildagi ohangdoshlik-singarmonizm hodisasi haqida ma`lumot berish.Bu qonuniyatning mumtoz tilimizga munosabatini belgilash. Hozirgi dolzarb amaliy va nazariy masalalar haqida tushuncha berish. Fonetik hodisalar orqali talabalarning fikrlash qobiliyatini o’stirish, talabalarda ona tiliga nisbatan mehr uyg’otish. Identiv o’quv maqsadlari: 1.Talabalarga ohangdoshlik haqida tushuncha beradi. Uning nutqdagi o`rhini belgilaydi. 2.Singarmonizm hodisasini mumtoz tilimizga munosabatini sharhlaydi. 3.Ohangdoshlik va hozirgi o`zbek adabiy tili muammolarini sharhlaydi.
77 2- bosqich Asosiy tushunchalar: akkomadatsiya , metateza, til oldi, til orqa,lablanganlik, lablanmaganlik,ohangdoshlik,til oldilik, til orqalik, tanglay uyg`unligi, o-lashish masalalari; o-lovchi va a-lovchi shevalar, y-lovchi va j- lovchi shevalar, eronlashgan va eronlashmagan shevalar,lokalizatsiya labial, lab garmoniyasi, laqaylar, metisatsiya va gibridizatsiya, umlautli shevalar, o’zbek-qipchoq lahjasi, qorluq lahjasi, o’g’uz lahjasi, qirq shevasi, qozoq naymanlar, cho’ziq unlilar, undoshlar assimilyatsiyasi,dissimilyatsiya, turkiy komponent, progressiv va regrissiv assimilyatsiya. Dars shakli : tushuntirish va baholash Vositalar: ko’rgazmali qurollar, tarqatma materiallar, Metod va usullar: kitob bilan ishlash, kuzatish, tushuntirish, mashqlar bajarish
O’tilayotgan mavzuning maqsad va vazifalari tushuntiriladi -Singarmonizm hodisasining ahamiyati, nutqdagi ahamiyati o’rganiladi -Singarmonizm hodisasiga oid kartotekalar tayyorlanadi talaba 4- bosqich Mustahkamlash va baholash ushun savollar 1.Ohangdoshlik hodisasining nutqda tutgan o`rnini belgilash. 2.Singarmonizm hodisasining ahamiyatini tushuntiring. 3.Singarmonizm va uning hozirgi o`zbek adabiy tiliga munosabatini belgilang. O’qituvchi -talaba Mavzu: O`zbek shevalarining konsonantizmi. Turkiy tillar tasnifi T|r bosqich Bajariladigan ish mazmuni Amalga oshiruvchi ma’sul 1- bosqich Dars maqsadi: Xilma-xil bo`lgan o`zbek shevalrining konsonntizm sistemasini aniqlash, turkiy tillarning tasnifi va u bilan shug’ullangan olimlar asarlari, turkiy tillar ichida o’zbek tilining nufuzi; o’zbek xalq shevalari va ularning etnogenetik, tarixiy va xududiy nuqtai nazardan o’rganilishi, tasnif qilinishi asoslarini talabalar ongiga singdirish.Turkiy tillar orasida o’zbek tili va shevalarining tasnif qilinish printsiplari haqida ilmiy-metodik tushuncha hosil qildirish. Turkiy tillar va uning shevalarini tavsif va tasniflash orqali talabalarning fikrlash qobiliyatini o’stirish, talabalarda ona tiliga nisbatan mehr uyg’otish. Identiv o’quv maqsadlari: 1.O`zbek shevalaridagi undosh fonemalar haqida ma`lumot berish orqali ularning tildagi ahamiyatini bilib oladi. 2.O’tmishda Turkiy tillarning tasnif qilinganligi akademik V.V.Radlov, Zarubin kabi olimlar asarlarini o’rganish orqali bilib oladi.
3.Turkiy tillarni uch yo’nalish: etnik, tarixiy-genetik, lingvoterritorial asosidagi tasniflarni isbotlaydi. 4.Tasnifning asoslarini va eng muhim tasniflarining saviyasini o’rganadi. O’qituvchi 2- bosqich Asosiy tushunchalar: konsonantizm, affrikatlar,til oldi, til o`rta, til orqa, etnik-lingvistik tasniflar, etno-genetik tasniflar, territorial-lingvistik tasniflar; o-lashish masalalari; o-lovchi va a-lovchi shevalar, y-lovchi va j- lovchi shevalar, eronlashgan va eronlashmagan shevalar,lokalizatsiya labial, lab garmoniyasi, laqaylar, metisatsiya va gibridizatsiya, umlautli shevalar, o’zbek-qipchoq lahjasi, qorluq lahjasi, o’g’uz lahjasi, qirq shevasi, qozoq naymanlar, cho’ziq unlilar, undoshlar assimilyatsiyasi, turkiy komponent, progressiv va regrissiv assimilyatsiya.
78 Vositalar: ko’rgazmali qurollar, tarqatma materiallar, Metod va usullar: kitob bilan ishlash, kuzatish, tushuntirish 3- bosqich Guruhda ishlash - O’tilayotgan mavzuning maqsad va vazifalari tushuntiriladi -Turkiy tillarni tasnif qilgan olimlarning ishlari o’rganiladi -Tasniflar yuzasidan kartotekalar tayyorlanadi talaba 4- bosqich Mustahkamlash va baholash ushun savollar 1. Konsonantizm qanday hodisa? 2. Turkiy tillarni tasnif qilgan olimlar haqida malumot bering. 3. G`ozi Olim tasnifi haqida ma`lumot bering 4. Olimlar tomonidan qilingan tasniflarni farqini tushuntiring. 5.Birinchi bo`lib turkiy tilni tasnif qilgan olim kim? O’qituvchi -talaba 5- bosqich Umumiy yakuniy xulosalar chiqarish Maqsad va vazifalar bajarilganligi tahlil qilinadi, kerakli maslahatlar beriladi, mustaqil ish topshiriqlari tarqatiladi, xulosalar chiqariladi.
: O`zbek shevalariga xos bo`lgan leksik xususiyatlar va ularning ahmiyatini, bu xususiyatlarni o`rgangan olimlarning ishlari bilan tanishishtirish. O`zbek shevalari leksikasini chuqurlashtirib o`rganish. Shevalardagi leksik-stilistik qatlamlar haqida ma`lumot berish.
1.Talabalar o`zbek shevalarining leksik xususiyatlari va ularning tildagi ahamiyatini bilib oladi. 2.Lahjalarhi guruhlashtirilish sababini izohlaydi. 3.Lahjalarni guruhlashtirib sharhlaydi.
: leksika, leksik-stilistik qatlam, leksik-semantik qatlamlar, qipchoq lahjasi, izoglassa, izofonema, izomorfema, monografik usul, tovush tushunchasi, til lanshafti, lingvistik xarita, grammatik shakl, leksik belgi, grammatik belgi, dialekt, lahja, sheva tushunchalari, lingvistik xarita, lingvistik atlas. Dars shakli : tushuntirish va baholash Vositalar: ko’rgazmali qurollar, tarqatma materiallar, karta va atlaslar Metod va usullar: kitob bilan ishlash, kuzatish, tushuntirish,transkripsiyada mashqlar bajarish O’qituvchi 3- bosqich Guruhda ishlash - Fanning maqsad va vazifalari tushuntiriladi - Mavzuga oid atamalar izohlanadi. - Lingvistik xarita yaratish bo’yicha mashqlar bajarish talaba 4- bosqich Mustahkamlash va baholash ushun savollar 1. Lingvistik geografiya metodi deganda nimani tusnunasiz? 2.Monografik usul qanday usul? 3.Lingvistik geografiya metodining ob’ektini nima? 4.Lingvistik atlach nima? 5. Evropa tilshunosligida tuzilgan eng muhim atlaslarni ayting.
79 5- bosqich Umumiy yakuniy xulosalar chiqarish Maqsad va vazifalar bajarilganligi tahlil qilinadi, kerakli maslahatlar beriladi, mustaqil ish topshiriqlari tarqatiladi, xulosalar chiqariladi.
: O’zbek shevalaridagi fors-tojik, arab va rus tilidan o’zlashgan so’zlarning kirib kelishi sabablarini dalillar orqali talabalarga tushuntirish. O’zbek xalq shevalarida mavjud so’zlarni tarkibiy jihatdan aniqlab, undagi so’zlarni umumturkiy, o’zbek tilining o’ziga xos so’zlardan iborat ekanligini talabalar ongiga dalillar orqali singdirish. Identiv o’quv maqsadi: 1.O’zbek shevalarida mavjud keng qatlamga kiruvchi so’zlarni isbotlaydi. 2.O’rta va tor qatlamga mansub so’zlar chegarasini biladi. 3.Adabiy normaga yaqin so’zlarni adabiy tilga qabul qilish kriteriyasini isbotlaydi.
: keng qatlam, o`rta qatlam, tor qatlam, leksika, leksik-stilistik qatlam, leksik-semantik qatlamlar, qipchoq lahjasi, izoglassa, izofonema, izomorfema, monografik usul, tovush tushunchasi, til lanshafti, lingvistik xarita, grammatik shakl, leksik belgi, grammatik belgi, dialekt, lahja, sheva tushunchalari Dars shakli : tushuntirish va baholash Vositalar: ko’rgazmali qurollar, tarqatma materiallar, karta va atlaslar Metod va usullar: kitob bilan ishlash, kuzatish, tushuntirish,transkripsiyada mashqlar bajarish O’qituvchi 3- bosqich Guruhda ishlash - Fanning maqsad va vazifalari tushuntiriladi - Mavzuga oid atamalar izohlanadi. -O`zbek shevalarining leksik qatlamlari: keng va tor qatlam haqida ma`lumot beradi
talaba 4- bosqich Mustahkamlash va baholash ushun savollar 1.O’zbek lahjashunosligiga tegishli o’quv darsliklari va qo’llanmalarda keng qatlamga mansub so’zlarni aniqlash va uni dalillar asosida isbotlash. 2.Amaliy mashg’ulotlar uchun keng qatlamga aloqador so’zlar kartotekasini (100) so’zdan iborat) tuzib ko’rsatish. 3.O’rta qatlam va tor leksik qatlamg deb nimaga aytiladi? O’qituvchi -talaba 5- bosqich Umumiy yakuniy xulosalar chiqarish Maqsad va vazifalar bajarilganligi tahlil qilinadi, kerakli maslahatlar beriladi, mustaqil ish topshiriqlari tarqatiladi, xulosalar chiqariladi.
: O’zbek shevalariining ravnaq topishida milliy istiqlolning roli va fors-tojik, arab va rus tilidan o’zlashgan so’zlarning kirib kelishi sabablarini dalillar orqali talabalarga tushuntirish. O’zbek xalq shevalarida mavjud so’zlarni tarkibiy jihatdan aniqlab, undagi so’zlarni umumturkiy, o’zbek tilining o’ziga xos so’zlardan iborat ekanligini talabalar ongiga dalillar orqali singdirish.
80 Identiv o’quv maqsadi: 1.Milliy istiqlolning o`zbek shevalariga ta`sirini bilib oladi. 2.Arabcha so’zlarning o’zbek tiliga kirib kelishi tarixiy sabablarini o’rganadi. 3.O’zbek tiliga forscha-tojikcha va arabcha so’zlarning inqilobdan oldingi davr bilan hozirgi holatini manbaalar asosida taqqoslab tahlil etadi. 4.Rus tili orqali o’zlashgan so’zlarni izohlaydi va semantik guruhlarga bo’ladi. 2- bosqich Asosiy tushunchalar : Milliy istiqlol, keng qatlam, o`rta qatlam, tor qatlam, leksika, leksik-stilistik qatlam, leksik-semantik qatlamlar, qipchoq lahjasi, izoglassa, izofonema, izomorfema, monografik usul, tovush tushunchasi, grammatik belgi, dialekt, lahja, sheva tushunchalari
Fanning maqsad va vazifalari tushuntiriladi - O’zbek shevalariining ravnaq topishida milliy istiqlolning roli -O`zbek shevalarining leksik qatlamlari: keng va tor qatlam haqida ma`lumot beradi
talaba 4- bosqich Mustahkamlash va baholash ushun savollar 1.O’zbek shevalariining ravnaq topishida milliy istiqlolning roli. 2.Amaliy mashg’ulotlar uchun keng qatlamga aloqador so’zlar kartotekasini (100) so’zdan iborat) tuzib ko’rsatish. 3.O’rta qatlam va tor leksik qatlamg deb nimaga aytiladi?
Maqsad va vazifalar bajarilganligi tahlil qilinadi, kerakli maslahatlar beriladi, mustaqil ish topshiriqlari tarqatiladi, xulosalar chiqariladi.
: O’zbek shevalaridagi fors-tojik, arab va rus tilidan o’zlashgan so’zlarning kirib kelishi sabablarini dalillar orqali talabalarga tushuntirish. O’zbek xalq shevalarida mavjud so’zlarni tarkibiy jihatdan aniqlab, undagi so’zlarni umumturkiy, o’zbek tilining o’ziga xos so’zlardan iborat ekanligini talabalar ongiga dalillar orqali singdirish. Identiv o’quv maqsadi: 1.Fors-tojik tilidan o’zlashgan so’zlarni bilib oladi. 2.Arabcha so’zlarning o’zbek tiliga kirib kelishi tarixiy sabablarini o’rganadi. 3.O’zbek tiliga forscha-tojikcha va arabcha so’zlarning inqilobdan oldingi davr bilan hozirgi holatini manbaalar asosida taqqoslab tahlil etadi. 4.Rus tili orqali o’zlashgan so’zlarni izohlaydi va semantik guruhlarga bo’ladi. O’qituvchi 2- bosqich Asosiy tushunchalar : keng qatlam, o`rta qatlam, tor qatlam, leksika, leksik-stilistik qatlam, leksik-semantik qatlamlar, qipchoq lahjasi, izoglassa, izofonema, izomorfema, monografik usul, tovush tushunchasi, til lanshafti, lingvistik xarita, grammatik shakl, leksik belgi, grammatik belgi, dialekt, lahja, sheva tushunchalari Dars shakli : tushuntirish va baholash Vositalar: ko’rgazmali qurollar, tarqatma materiallar, karta va atlaslar Metod va usullar: kitob bilan ishlash, kuzatish, tushuntirish,transkripsiyada mashqlar bajarish O’qituvchi 81 3- bosqich Guruhda ishlash - Fanning maqsad va vazifalari tushuntiriladi - Mavzuga oid atamalar izohlanadi. -O`zbek shevalarining leksik qatlamlari:o`z va o`zlashgan qatlam haqida ma`lumot beradi talaba 4- bosqich Mustahkamlash va baholash ushun savollar 1.O’z qatlam deganda nimani tushunasiz? 2.Amaliy mashg’ulotlar uchun o`z qatlamga aloqador so’zlar kartotekasini (100) so’zdan iborat) tuzib ko’rsatish. 3.O’rta qatlam va tor leksik qatlamg deb nimaga aytiladi?
Maqsad va vazifalar bajarilganligi tahlil qilinadi, kerakli maslahatlar beriladi, mustaqil ish topshiriqlari tarqatiladi, xulosalar chiqariladi.
O’zbek xalq shevalarining o’rganilish bosqichlari, ayniqsa, XX asrning 60- yillaridan so’ng xalq shevalarining o’rganilishi bilan bog’liq masalalarni talabalar ongiga singdirish. Turli davrdagi tilshunos-dialektologlar asarlariga sharh berish orqali talabalarni xabardor qilish. Milliy istiqlol sharofati bilan xalq shevalarining istiqbollarini belgilash, muammolarni talabalarga etkazish.
3.1.XX asrning 60-yillaridan so’ng o’zbek shevalarining o’rganilish ahvolini biladi. 3.2.Dialektolog olimlarning asarlari orqali o’zbek xalq shevalarining tarqalish hududini aniqlaydi. 3.3.Sho’rolar davridagi xalq shevalarining o’rganilishini milliy istiqlol davri bilan taqqoslaydi, yutuqlarini isbotlaydi.
lab garmoniyasi, laqaylar, metisatsiya va gibridizatsiya, umlautli shevalar, o’zbek-qipchoq lahjasi, qorluq lahjasi, o’g’uz lahjasi, qirq shevasi, qozoq naymanlar, cho’ziq unlilar, undoshlar assimilyatsiyasi, turkiy komponent, progressiv va regrissiv assimilyatsiya.
kitob bilan ishlash, kuzatish, tushuntirish, mashqlar bajarish
O’tilayotgan mavzuning maqsad va vazifalari tushuntiriladi -Turkiy tillarni tasnif qilgan olimlarning ishlari o’rganiladi - XX asrning 60-yillaridan so’ng o’zbek shevalarining o’rganilish talaba 4- bosqich Mustahkamlash va baholash ushun savollar 1. XX asrning 60-yillaridan so’ng o’zbek shevalarining o’rganilish haqida ma`lumot bering 2. G`ozi Olim tasnifi haqida ma`lumot bering 3. Olimlar tomonidan qilingan tasniflarni farqini tushuntiring. 4.Birinchi bo`lib turkey tilni tasnif qilgan olim kim? O’qituvchi -talaba 5- bosqich Umumiy yakuniy xulosalar chiqarish Maqsad va vazifalar bajarilganligi tahlil qilinadi, kerakli maslahatlar beriladi, mustaqil ish topshiriqlari tarqatiladi, xulosalar chiqariladi.
82 Mavzu: Qipchoq lahjasi haqida ma`lumot T|r bosqich Bajariladigan ish mazmuni Amalga oshiruvchi ma’sul 1- bosqich Dars maqsadi: Qipchoq guruh shevalari haqida ma’lumot berish. Ularning fonetik xususiyatlarini sharhlash. Boshqa lahjalar va o’zbek adabiy tili bilan qorluq lahjasining munosabatini belgilash. Qipchoq guruh shevalar leksik xususiyati haqida umumiy ma’lumot berish. Qavm - qarindoshlik atamalari yuzasidan sharh berish. Identiv o’quv maqsadlari 1.Qipchoq lahjasi haqida qisqacha ma’lumot beradi. 2.Qipchoq guruq shevalarining unlilar tizimini sharhlaydi. 3.Qipchoq guruh shevalarining undoshlar tizimini izohlaydi. 4.Qipchoq guruh shevalarining o’zbek adabiy tili bilan fonetik munosabatini belgilaydi. O’qituvchi 2- bosqich Asosiy tushunchalar: Qipchoq-chigil-uyg’ur, chig’atoy, turk-barlos, o’rta-o’zbek, Toshkent shevasi, Farg’ona shevasi, Andijon shevasi, Namangan shevasi, Jizzax shevasi, Buxoro shevasi, Qarshi shevasi, Qipchoq lahjasining fonetik xususiyatlari, qarluq lahjasi leksikasi, Qipchoq lahjasining morfologik xususiyatlari, qorluq lahjasidagi so’zlarning o’z shevangizga munosabati, hozirgi adabiy tilga munosabati.
kitob bilan ishlash, kuzatish, tushuntirish, mashqlar bajarish
O’tilayotgan mavzuning maqsad va vazifalari tushuntiriladi -Turkiy tillarni tasnif qilgan olimlarning ishlari o’rganiladi - XX asrning 60-yillaridan so’ng o’zbek shevalarining o’rganilish talaba 4- bosqich Mustahkamlash va baholash ushun savollar 1. Qipchoq lahjasi haqida bilganlaringizni bayon qiling. 2. Qipchoq guruh shevalarining unlilar tizimini sharhlang. 3.Shevalardagi unlilarni bir-biri bilan qiyoslashga harakat qiling 4.Shevalardagi unlilar tizimini adabiy tildagi unlilar tizimi bilan qiyoslang. 5.Lahjadagi undoshlar tizimini izohlang. O’qituvchi -talaba 5- bosqich Umumiy yakuniy xulosalar chiqarish Maqsad va vazifalar bajarilganligi tahlil qilinadi, kerakli maslahatlar beriladi, mustaqil ish topshiriqlari tarqatiladi, xulosalar chiqariladi.
Qorluq guruh shevalari haqida ma’lumot berish. Ularning fonetik xususiyatlarini sharhlash. Boshqa lahjalar va o’zbek adabiy tili bilan qorluq lahjasining munosabatini belgilash. Qorluq guruh shevalar leksik xususiyati haqida umumiy ma’lumot berish. Qavm - qarindoshlik atamalari yuzasidan sharh berish. Identiv o’quv maqsadlari 1.Qarluq lahjasi haqida qisqacha ma’lumot beradi. 2.Qorluq guruq shevalarining unlilar tizimini sharhlaydi.
83 3.Qorluq guruh shevalarining undoshlar tizimini izohlaydi. 4.Qorluq guruh shevalarining o’zbek adabiy tili bilan fonetik munosabatini belgilaydi. 2- bosqich Asosiy tushunchalar: Qorluq-chigil-uyg’ur, chig’atoy, turk-barlos, o’rta-o’zbek, Toshkent shevasi, Farg’ona shevasi, Andijon shevasi, Namangan shevasi, Jizzax shevasi, Buxoro shevasi, Qarshi shevasi, Qarluq lahjasining fonetik xususiyatlari, qarluq lahjasi leksikasi, Qarluq lahjasining morfologik xususiyatlari, qorluq lahjasidagi so’zlarning o’z shevangizga munosabati, hozirgi adabiy tilga munosabati.
kitob bilan ishlash, kuzatish, tushuntirish, mashqlar bajarish
O’tilayotgan mavzuning maqsad va vazifalari tushuntiriladi -Turkiy tillarni tasnif qilgan olimlarning ishlari o’rganiladi - XX asrning 60-yillaridan so’ng o’zbek shevalarining o’rganilish talaba 4- bosqich Mustahkamlash va baholash ushun savollar 1.Qorluq lahjasi haqida bilganlaringizni bayon qiling. 2.Qorluq guruh shevalarining unlilar tizimini sharhlang. 3.Shevalardagi unlilarni bir-biri bilan qiyoslashga harakat qiling 4.Shevalardagi unlilar tizimini adabiy tildagi unlilar tizimi bilan qiyoslang. 5.Lahjadagi undoshlar tizimini izohlang. O’qituvchi -talaba 5- bosqich Umumiy yakuniy xulosalar chiqarish Maqsad va vazifalar bajarilganligi tahlil qilinadi, kerakli maslahatlar beriladi, mustaqil ish topshiriqlari tarqatiladi, xulosalar chiqariladi.
O`g`uz lahjasi haqida ma’lumot berish. Ularning fonetik xususiyatlarini sharhlash. Boshqa lahjalar va o’zbek adabiy tili bilan qorluq lahjasining munosabatini belgilash. O`g`uz Qorluq guruh shevalar leksik xususiyati haqida umumiy ma’lumot berish. Qavm - qarindoshlik atamalari yuzasidan sharh berish. Identiv o’quv maqsadlari 1.O`g`uz lahjasi haqida qisqacha ma’lumot beradi. 2.O`g`uz guruq shevalarining unlilar tizimini sharhlaydi. 3.O`g`uz guruh shevalarining undoshlar tizimini izohlaydi. 4.O`g`uz guruh shevalarining o’zbek adabiy tili bilan fonetik munosabatini belgilaydi. O’qituvchi 2- bosqich Asosiy tushunchalar: O`g`uz -chigil-uyg’ur, chig’atoy, turk-barlos, o’rta-o’zbek, Toshkent shevasi, Farg’ona shevasi, Andijon shevasi, Namangan shevasi, Jizzax shevasi, Buxoro shevasi, Qarshi shevasi, Qarluq lahjasining fonetik xususiyatlari, qarluq lahjasi leksikasi, Qarluq lahjasining morfologik xususiyatlari, qorluq lahjasidagi so’zlarning o’z shevangizga munosabati, hozirgi adabiy tilga munosabati.
kitob bilan ishlash, kuzatish, tushuntirish, mashqlar bajarish
84 3- bosqich Guruhda ishlash - O’tilayotgan mavzuning maqsad va vazifalari tushuntiriladi -Turkiy tillarni tasnif qilgan olimlarning ishlari o’rganiladi - XX asrning 60-yillaridan so’ng o’zbek shevalarining o’rganilish talaba 4- bosqich Mustahkamlash va baholash ushun savollar 1.O`g`uz lahjasi haqida bilganlaringizni bayon qiling. 2.O`g`uz guruh shevalarining unlilar tizimini sharhlang. 3.Shevalardagi unlilarni bir-biri bilan qiyoslashga harakat qiling 4.Shevalardagi unlilar tizimini adabiy tildagi unlilar tizimi bilan qiyoslang. 5.Lahjadagi undoshlar tizimini izohlang. O’qituvchi -talaba 5- bosqich Umumiy yakuniy xulosalar chiqarish Maqsad va vazifalar bajarilganligi tahlil qilinadi, kerakli maslahatlar beriladi, mustaqil ish topshiriqlari tarqatiladi, xulosalar chiqariladi.
«O’zbek dialektologiyasi» fanining ahamiyati haqida m`alumot berish, predmeti, maqsadi, vazifasi va boshqa fanlar bilan munosabati xususida talabalar bilimini mustahkamlash, ularda bu tushunchalarni mustaqil tarzda tushuntirib bera olish ko’nikmasini shakllantirish. Dialektologiya fani haqida ma’lumot berish. Uni o’rganish makonini misollar orqali sharhlash. Dialektologiyaning maqsad va vazifalari, uning ona tilini o’qitishdagi ahamiyatini talabalar ongiga singdirish.
1.Dialektologiya fanining ahamiyati haqida m`alumot beradi. 2.Dialektologiyaning o’rganish makonlarini izohlaydi. 3.Dialektologiyaning asosiy vazifasini o’rganadi. 4.Dialektologiyaning o’zbek tili va adabiyoti fanini o’qitishdagi ahamiyatini belgilaydi. O’qituvchi 2- bosqich Asosiy tushunchalar: Dialekt, sheva, lahja, turkiy tillar, turkiy dialektologiya, qardosh tillar, fonetik xususiyatlar, morfologik va leksik belgilar, tasviriy dialektologiya, tarixiy dialektologiya, grammatik shakllar, lingvogeografik usullar, ravish, tarz, yo’sin, shevalarni kartalashtirish, lingvistik atlas, transkriptsiya, qayta yozuv, ma’naviy alifbo, transliteratsiya, fonetik va fonologik transkriptsiya
atlaslar
Metod va usullar: kitob bilan ishlash, kuzatish, tushuntirish, mashqlar bajarish O’qituvchi 3- bosqich Guruhda ishlash - Fanning maqsad va vazifalari tushuntiriladi - Mavzuga oid atamalar izohlanadi. - Talabalar guruhlarga ajratiladi va shevaga xos so’zlar to’planadi. -Shevaga xos so’zlar adabiy til bilan solishtiriladi.
85 4- bosqich Mustahkamlash va baholash ushun savollar 1 .Dialektologiya fanining qanday ahamiyati bor? 2.Ona tili fanini o`qitishda dialektologiya fanining roli nimadan iborat? 3.Dialektologiya fanining asosiy vazifasi nimadan iborat? 4.Sheva, lahja, dialekt terminlarini izohlang.
Maqsad va vazifalar bajarilganligi tahlil qilinadi, kerakli maslahatlar beriladi, mustaqil ish topshiriqlari tarqatiladi, xulosalar chiqariladi.
№
Sahifa 1. Mavzu-sana reja, mustaqil ish topshiriqlari, reyting ishlanmasi, baholash mezoni 3-9
2. Dialektologiya fani, uning maqsadi va vazifalari 10-17 3.
17-26 4. Turkiy tillar. O’zbek xalq shevalarining tasnifi masalasi 26-34 5. O’zbek dialektologiyasining XX asrning 60 yillaridan keyingi yutuqlari 34-36
6. Turkiy tillar. O’zbek xalq shevalarining tasnifi masalasi 36-38 7.
38- 43 86 8. O’zbek xalq shevalarininig asosiy fonetik xususiyatlari 44-46 9. O’zbek shevalari konsonantizmi.Qorluq,o’g’iz va qipchoq lahjalaridagi undoshlarga umumiy tavsif 46-49
10 Singarmonizm. Fonetik hodisalar: assimilyatsiya, dissimilyatsiya, metateza va boshqa fonetik hodisalar 49-52
11. O’zbek shalq shevalarining fonetik xususiyatlari 52-54 12.
O’zbek xalq shevalarining leksikasi 54-57
13. O’zbek shevalaridagi leksik qatlamlar:keng qatlam va tor qatlam 58-60 14.
O’zbek xalq shevalarining leksikasi 60-61
15. YaB variantlari 61-72 16.
Texnologik xarita 72-85
17. Mundarija 85-85 Xudoyqulova SH. «O`zbek dialektologiyasi» 87 Dizayner: Oymatova G Kompyuterda tayyorlovchi: Xudoyqulova SH. Bosishga ruxsat etildi. 12.01.2008 Qog`oz bichimi. 60 X 84 Nashr hajmi 4 b.t. Nusxasi 40 dona
88 Universitet bosmaxonasida chop etilgan Guliston shahar. 4-mavze, GulDU bosh binosi, 2- qavat Document Outline
Download 441.53 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|