Guruh: 1a-21 Met Bajardi Risqulov Sardorbek Qabul qildi

Mass-spektroskopiya, mass spektrometriya — modda tarkibidagi atom va molekulalar spektri boʻyicha ularning massasini tekshirish usullari. Atom va molekulalari ionlashgan har bir modda t/ye nisbat bilan bir-biridan farq qiladi, bu nisbat (bunda t – massa, ye – ion zaryadi) mass-spektrometrlar bilan oʻlchanadi. Olingan spektrga koʻra, modda massasi va jism tarkibidagi boshqa moddalar miqdori topiladi. Mass-spektroskopiya tatbikiy fizika, kimyo, biol. tibbiyot, geol. va texnikada asosiy analitik usullardan biri hisoblanadi. Jism (yoki suyuk,lik) tarkibidagi modda massasini aniqlashning har xil usullari bor. Mas, dublet usuli bilan dispersion chiziqlar orasidagi masofa anikdanadi va shu masofa boʻyicha massalar farqi topiladi. Ionlar tokini oʻlchash usuli bilan moddalar massasi aniqlanadi.
Gaz tarkibini aniqlash uchun ham Mass-spektroskopiyadan foydalaniladi. Gazlar toʻliq bugʻlatish, izotopga ajratish, vakuumda uchqunlatish va ionlar bilan bombardimon qilish usullari orqali tekshiriladi. Maʼlum miqdordagi moddani Mass-spektroskopiya bilan tekshirib, undagi elementlar miqdori – gaz aralashmalaridagi komponentlari miqdori nazorat kilinadi va aniqlanadi, izotoplar olinadi. Kimyo sanoatida Mass-spektroskopiya bilan texnologik jarayonlar boshqariladi, atom yuqori qatlamining tarkibi oʻrganiladi, zaryadli zarralarning toʻqnashishidagi jarayonlar kuzatiladi, kimyoviy reak-siyalar kinetikasi tekshiriladi. Mass-spektroskopiya koʻp sohalarda yagona usul hisoblanadi. Mass-spektroskopiya yordamida Yer yuqori atmosferasining neytral va ion tarkibi oʻlchangan (boshqa sayyoralarning atmosfera tarkibini ham shu usulda oʻlchash mumkin).

Zarrachalar tezlatgichi — elektromagnit maydonlardan foydalangan holda zaryadlangan zarralarni yuqori tezlikka tezlashtiradigan va ularni toʻplamda ushlab turadigan qurilmalarning umumiy nomi. Katta tezlatgichlar zarrachalar fizikasida kollayderlar sifatida tanilgan. (masalan, CERNdagi LHC, Brookhaven milliy laboratoriyasida RHIC va Fermilabdagi Tevatron). Boshqa turdagi zarracha tezlatgichlari saraton kasalliklarida zarracha terapiyasi, kondensatsiyalangan moddalar fizikasi tadqiqotlarida sinxrotron yorugʻlik manbalari kabi turli xil ilovalarda qoʻllaniladi. Hozirda butun dunyoda 30 000 dan ortiq tezlatkichlar ishlamoqda.
Tezlatgichlarning ikkita asosiy turi mavjud. Elektrostatik tezlatgichlar va vaqt oʻzgaruvchan maydon tezlatgichlari. Elektrostatik tezlatgichlar zarrachalarni tezlashtirish uchun statik elektr maydonlardan foydalanadi. Ushbu turdagi kichik misol — oddiy televizor qabul qilgichdagi katod nurlari trubkasi. Misollarni Cockcroft-Walton generatori va Van de Graaff generatori bilan ham koʻpaytirish mumkin. Ushbu tezlatgichlarda zarralar tomonidan olingan kinetik energiya elektr qulashi bilan chegaralanadi. Boshqa tomondan, vaqt oʻzgaruvchan maydon tezlatgichlari zarrachalarni tezlashtirish va bu qulash muammosini engish uchun radiochastota elektromagnit maydonlaridan foydalanadi. Birinchi marta 1920 yilda ishlab chiqilgan ushbu tur bugungi tezlatgichlar kontseptsiyasi va keng kolamli qurilmalarning asosini tashkil qiladi.
Birinchi funksional chiziqli zarrachalar tezlatgichini, betatron va siklotronni taqdim etgan va ishlab chiqqan Rolf Widerøe, Gustav Ising, Leo Szilard, Donald Kerst va Ernest Lawrence bu sohaning kashshoflari hisoblanadi.
20-asrda tezlatgichlar odatda atom kollayderlari deb atalar edi, chunki kollayderlar atom osti dunyosining tuzilishi haqida maʼlumot bergan. Garchi koʻpchilik tezlatgichlar, ion qurilmalaridan tashqari, aslida subatomik zarralarni harakatga keltirgan boʻlsa-da, bu atama umuman zarracha tezlatgichlari haqida gap ketganda aqlga keladigan nomdir.