insho yoki tug‘ro devoni rasmiy hujjatlar, yozishmalarni
tuzish bilan shug'ullangan. Shuningdek, moliya ishlari bilan istifo
devoni, davlat nazorati tadbirlari bilan ishrof devoni, harbiy ishlar
bilan Devoni arz yoki Jaysh shug'ullangan. Sulton xonodoni hayotiga,
iqtisodiyotiga tegishli yana bir muhim devon mavjud bo'lib, u Devoni
xos nomi bilan atalgan.
Yerga egalik qilish shakllari
|
-Mulki sultoniy (davlat tasarrufidagi yerlar)
-Mulk yerlari (xu susiy yerlar)
-Mulki xos (oliy martabali ruxoniylar va sayyidlar
tasarrufidagi yerlar)
vaqf yerlari (diniy muassasa larga tegishli)
jamoa yerlari
|
Qoraxoniylar davriga kelib yer-mulkka egalik
qilishning “ iqto‘” va iqtodorlik munosabatlari yanada chuqur ildiz
otadi. Iqtodorlar o'z tasarrufidagi hududlarda yashovchi aholidan
olinadigan soliqlar evaziga katta daromadlar olganlar
|
Ayni zamonda o'ziga xos markaziy va mahalliy davlat boshqaruvi
tizimi vujudga keltirilib, takomillashtirib borildi. Bu esa mamlakatning
ijtimoiy-siyosiy hayotini mustahkamlash, uning ichki taraqqiyotini
ta'minlash hamda izchil tashqi siyosat olib borishda muhim ahamiyatga
ega bo'fdi. Anushteginlarning davlat boshqaruvi ham ikki tizimdan:
dargoh va devonlar majmuidan iborat bo'lgan.
|
Soliqlar
|
Iqtodorlar o'ziga in’om
etilgan hududlarda yashovchi aholidan olinadigan soliqlarning bir
qismini o‘ziga olish evaziga daromad olgan.
.
|
Qoraxoniylar davriga kelib yer-mulkka egalik
qilishning “ iqto‘” va iqtodorlik munosabatlari yanada chuqur ildiz
otadi. Iqtodorlar o'z tasarrufidagi hududlarda yashovchi aholidan
olinadigan soliqlar evaziga katta daromadlar olganlar
|
Aholi iqtodorga bug‘doy,
paxta, quruq meva, gazmol yoki pul shaklida soliq to'lagan. Iqtodan
foydalanish muddati davlat boshlig'iga bog'liq bo'lgan. Awallari iqto
vaqtincha berilgan, iqtodor bunday mulkdan mahrum ham etilgan,
ayrimlaresa iqtodan umrbod foydalanganlar
|
Til, din, madaniyat
|
Movarounnahr mustaqillikka erishib, Somoniylar davlatining qaror topishi va uning ravnaqida islom dini mhoniylarimng hissasi katta boʻldi. Shu boisdan ularning obroʻsi oshib, poytaxt Buxoro Sharqda islom dinining eng nufuzli markazlaridan biriga aylandi. Shaharlarda koʻplab ibodatxonalar, shu jumladan jomeʼ masjid, xonaqo (gʻaribxona) va nomozgoh (iydi ramazon va iydi qurbon ibodatlari oʻqiladigan sajdagoh) lar bino qilindi. Xuddi shu davrda musulmon Sharqidagi ilk ilmgoh madrasalardan bin Buxoro shahrida qad koʻtardi. Buxoroning bu qadimiy madrasasi shaharning Darvozayi Mansur mahallasida xon hammomining yonida joylashgan edi. Mamlakat maʼnaviy hayotining asosi hisoblangan islom mafkurasiga bu davrda „ustod“ deb atalgan din va ilm peshvolari rahnamolik qilardi.
|
O'rta Osiyo hududlarining Qoraxoniylar davlati tarkibiga o'tishi yerli
aholi etnik tarkibida ham muhim o'zgarishlarni vujudga keltiradi.
Qoraxoniylar hokimiyatining bu hududga yoyilishi, ayni zamonda,
Go‘zal va
nafis qadimgi turkiy, ya’ni eski o'zbek adabiyotining yuksak badiiy
namunalari hisoblangan Mahmud Qoshg‘ariy, Yusuf Xos Hojib
va Ahmad Yugnakiylarning betakror ijodiyoti bunga yorqin dalil
bo‘la oladi.
|
sharqiy hududlardan turkiy qavmlar, elatlarning bu yerlarga kelib,
o'rnashib, o‘troqlashuviga sezilarli ta'sir ko‘rsatadi. Bu esa, shubhasiz,
o‘zbek xalqining etnik shakllanish jarayoniga ta'sir etadi. Ayni chog'da
turkiy tilning iste’mol doirasi to'xtovsiz kengayib bordi.
Shu bilan birga bu tilning mahalliy xalq, elatlarning adabiy tili
sifatidagi mavqeyi va maqomi ham tarkib topib bordi.
|
