Guruhlararo munosabatlar Reja: Kirish

Katta guruhlar psixologiyasiga xos xususiyatlar va ularni ilmiy tadqiq qilish prinsiplari. Katta guruhlar kishilarning shunday birlashmalariki, undagi odamlar soni avvalo ko‘pchilikni tashkil etib, ma’lum sinfiy, ilmiy, irqiy, professional belgilar ularning shu guruhga mansubligini ta’minlaydi. Katta guruhlarni tashkil etuvchilar ko‘p sonli bo‘lganligi va ular xulq-atvorini belgilovchi mexanizmlarining o‘ziga xosligi tufayli bo‘lsa kerak, ijtimoiy psixologiyada olimlar ko‘pincha kichik guruhlarda ish olib borishni afzal ko‘radilar. Lekin katta kishilar uyushmasining psixologiyasini bilish juda katta tarbiyaviy va siyosiy-mafkuraviy ahamiyatga ega. Bu sohadagi tadqiqotlarning kamligi bir tomondan, aytib o‘tilganidek, ko‘pchilikni qamrab olishdagi qiyinchiliklar bo‘lsa, ikkinchi tomondan, katta guruhlar psixologiyasini o‘rganishga qaratilgan metodik ishlar zahirasining kamligidir, ya’ni, katta guruhlarning psixologiyasini o‘rganishga mo‘ljallangan maxsus metodikalar kam ishlab chiqilgan. Masalan, ishchilar yoki ziyolilar sinfi psixologiyasi o‘rganilishi kerak, deylik. Avvalo o‘sha ishchilarning soni ko‘p, qolaversa, ishchilarning o‘zi turli ishlab chiqarish sharoitlarida ishlayotgan, turli iqlim sharoitlarida yashayotgan turli millatga mansub kishilardir. Ularning barchasini qamrab oladigan yagona ishonchli metodikani topish masalasi tadqiqotchi oldiga juda jiddiy muammolarni qo‘yadi. Shuning uchun ham har bir katta guruhga taalluqli bo‘lgan asosiy, yetakchi sifatni topish va shu asosda uning psixologiyasini o‘rganish hozircha ijtimoiy psixologiyadagi asosiy metodologik yo‘llanma bo‘lib kelmoqda. Qolaversa, katta guruhlar jamiyatning tarixiy taraqqiyoti mobaynida shakllangan guruhlar bo‘lgani uchun ham har qanday guruhni o‘rganishdan oldin, xoh bu sinflar bo‘lsin, xoh millatlar yoki xalqlar psixologiyasi bo‘lsin, uning hayot tarzi, unga xos bo‘lgan odatlar, udumlar, an’analar o‘rganiladi.
Ijtimoiy psixologik ma’noda, hayot tarzini o‘rganish deganda, u yoki bu guruhga taalluqli bo‘lgan kishilar o‘rtasida amalga oshiriladigan muloqot tiplari, o‘zaro munosabatlarda ustun bo‘lgan psixologik omillar, qiziqishlar, qadriyatlar, ehtiyojlar va boshqalar nazarda tutiladi. Ana shularning umumiyligi tufayli har bir shaxsda, ya’ni u yoki bu katta guruhga mansub bo‘lgan shaxsda tipik xislatlar shakllanadi. Masalan, 90-yillar yoshlariga xos bo‘lgan tipik sifatlar ana shu yoshlar o‘rtasida keng tarqalgan urf-odatlar, moda, so‘zlashish xususiyatlari, qadriyatlar, qiziqishlar va hokazolar tufayli shakllanadi. Shuning uchun ham 20 yoshli kishining psixologiyasini to‘liq ravishda o‘rganish uchun undagi bilish jarayonlarining o‘ziga xosligi, shaxsi, xarakteri va boshqa individual psixologik xususiyatlaridan tashqari, yana unga o‘xshash yoshlarda ustun bo‘lgan psixologik xislatlarning qanchalik namoyon bo‘lishini, u mansub bo‘lgan va asosan vaqtini o‘tkazadigan guruhlar psixologiyasini, milliy sifatlarini ham nazarda tutish va ularni o‘rganish zarur. Bu degani, har bir shaxs ongida uning yakka, alohida orttirgan shaxsiy tajribasiga aloqador psixologik tizimlardan tashqari, uning qaysi millat, elat sinfga mansubligiga aloqador psixologik xususiyatlar ham mavjuddir va uni ilmiy tadqiqotchi inkor etmasligi kerak. o‘zaro kelishmovchiliklarni bo‘lib turishi muqarrar. Shuning uchun ba’zan olimlar ziddiyat yoki nizolarning nafaqat salbiy, balki ijobiy tomonlari ham bo‘lishi mumkinligini ochiq e’tirof etadilar. Masalan, G. Andreyeva ayrim ziddiyatlarning konstruktiv oqibatlari to‘g‘risida yozadi. Uning fikricha, ba’zan ikki shaxs o‘rtasida kelib chiqqan nizo ularning istiqbolda to‘g‘ri xulosa chiqarib, shunady harakatni boshqa qaytarmaslikka, omilkorlikka, xushyorlikka undaydi. Yoki bir qarashda tanbehga assolangan shaxslararo ziddiyat shaxsni o‘z ustida muttasil ishlashga, o‘z xulqini o‘zi tuzatishiga sabab bo‘ladi. Bunday nizolar oqibatida ko‘ra konstruktiv deb ataladi. Destruktiv nizoning oqibati esa ko‘pincha salbiy bo‘lib, u shaxslararo antogonizmni keltirib chiqaradi, tomonlarning asablari charchaydi, ular xastalanib qolishi ham mumkin. Yoki er va xotin o‘rtasida, yohud qaynona va kelin o‘rtasidagi nizo oila ajrimiga sabab bo‘lishi va bir butun oila buzilib ketishi mumkin.
Ho‘sh, ijtimoiy psixologik fenomen sifatida nizo yoki ziddiyatga qanday ta’rif berish mumkin?
Konflikt, nizo yoki ziddiyat – bu ayrim alohida olingan shaxs ongida, yoki shaxslararo muloqot jarayonida, guruh doirasida yoki guruhlararo o‘zaro muloqot va ta’sir paytlarida biror muammo, masala yoki qarashlar borasida bir-biriga to‘g‘ri kelmaydigan, qarama-qarshi fikr, qarash va pozitsiyalarning to‘qnashuvi oqibati paydo bo‘lgan salbiy hissiyotlarga to‘la munosabatlar maromini bildiruvchi ijtimoiy psixologik xodisadir.
Konfliktni keltirib chiqaruvchi omillar, sabablar nihoyatda ko‘p, lekin ularni 5 asosiy guruhga bo‘lib o‘rganish mumkin:
1. Informatsion-axborot omillari: muloqot jarayonida sheriklarga noto‘g‘ri tarzda yetib keladigan noto‘liq, noaniq faktlar, mish-mishlar; shubhalar, to‘la aniqlik kiritilmagan ataylab yoki bilmay turib deyarli xufyona tarzda yetkazilayotgan ma’lumotlar; axborot manbaiga nisbatan ishonchning yo‘qligi; ayrim xodisa, voqealarga aloqador bo‘lgan tortishuv va klishmoqchiliklarga sabab bo‘lgan qoidalar, aqidalar, chaqiriqlar, qonun normalari va boshqalar ham shaxslararo yoki guruhlararo ziddiyatlarning omili bo‘lishi mumkin.
2. Jamiyat miqyosidagi ayrim tizimlarning faoliyatiga bog‘liq omillar: mulkchilikka oid muammolar, ijtimoiy maqom talashish, xokimiyat yo‘nalishidagi amal va xisobotlarga oid janjallar, turli ijtimoiy normalar, an’analar, standartlar, xavfsizlik masalalaridagi qarama-qarshiliklar, rag‘batlantirish va jazolash, uy-joy, mulk tortishuvlari, resurslar, tovar, xizmat va foydalar taqsimoti jarayonlarida kuzatiladigan nizolar;
3. Qadriyatlarga aloqador omillar (o‘zimiz e’tirof etgan yoki rad etgan tamoyillar): jamoaviy, gruppaviy yoki shaxsiy e’tiqod, ishonmagan va ishongan qadriyatlarimiz va ularning xulqda namoyon bo‘lishi, mafkuraviy, madaniy, diniy, axloqqa oid, siyosiy, professional qadriyatlar va ehtiyojlar borasida kelib chiqishi mumkin bo‘lgan nizolar;
4. Munosabatlar omili: bunday omillar bevosita o‘zaro aloqalar va muloqotdan insonning qoniqishi yoki noma’qul, deb e’tirof etishidan kelib chiqadi. Shaxslararo o‘zaro munosabatlarda ko‘proq bir shaxsning kutishlariga boshqa bir insonning yoki odamlarning muomalasi mos kelmasligi xolatlarida shaxsiy nizolar kelib chiqadiki, ularning bartaraf bo‘lishi turli vaziyatlarda turlicha tus olishi, cho‘zilib ketganda, battar “gazzak” otishi, qisqa fursatda xal etilsa, muammo xal bo‘lishi ham mumkin. Shaxsiy muloqotdagi nizolar shaxsning hayotiy tajribasi, ma’lumotliligi darajasi, professional mahoratiga bog‘liq ravishda turli ko‘rinishlarda o‘z yechimini topishi mumkin;
5. Xulq-atvor bilan bog‘liq omillar: manfaatlar, qiziqishlar, o‘ziga bo‘lgan bahoga zid keladigan yoki xavf-xatar tug‘diruvchi vaziyat paydo bo‘lishi bilan go‘yoki, himoya vositasi sifatida paydo bo‘luvchi omillar turkumi bo‘lib, bu ikkinchi tomonning xudbinligi, adolatsizligi, mas’uliyatsizligi yoki loqaydlik, beparvolik oqibatida kelib chiqadi. Nizokashlar bunday sharoitda o‘zlariga nisbatan bo‘layotgan salbiy munosabatni xatti-harkatda ko‘rib, sezib turganlari bois xaqagarchilik kelib chiqadi va bu konflikt bilan tugaydi.
Konflikt yoki nizolar o‘zaro munosabatlardagi odamlarning sub’ektiv xatolari sababli ham kelib chiqishi mumkinki, shu nuqtai nazardan ham konfliktlarning turlari farqlanadi:
Shaxsning o‘ziga aloqador bo‘lgan ichki nizolar – odatda bevosita ijtimoiy psixologiya tomonidan o‘rganilmaydi, bu kabi nizolar umumiy, pedagogik hamda patopsixologiyaning predmeti bo‘lib, u asosan bir inson qalbidagi turli his-kechinmalar, istak-hoxishlar va motivlarning bir biriga zid kelishi, qarama-qarshi fikrlarning paydo bo‘lishi oqibatida yuzaga keladi. Bunday nizo shaxsgagina ma’lum bo‘ldai, ba’zan esa odam qilib qo‘ygan ishining aynan o‘zining ichki nizolari oqibati ekanligini anglamaganda unga pisxoanalitik yoki patopsixolg yordamga keladi.
, har qanday yondashuv bilan aloqa va faoliyat o'rtasidagi bog'liqlik masalasi asosiy hisoblanadi. Bir qator psixologik tushunchalarda muloqot va faoliyatga qarshi chiqish tendentsiyasi mavjud. Demak, masalan, E.Dyurkgeym oxir-oqibat muammoni shunday shakllantirishga keldiki, u G.Tard bilan bahslashar ekan, u ijtimoiy hodisalarning dinamikasiga emas, balki ularning statikasiga alohida e'tibor qaratdi. Jamiyat unga faol guruhlar va shaxslarning dinamik tizimi sifatida emas, balki aloqaning statik shakllari majmui sifatida qaradi. Xulq-atvorni aniqlashda muloqot omili ta'kidlangan, ammo transformativ faoliyatning roli e'tiborga olinmagan: ijtimoiy jarayonning o'zi ma'naviy og'zaki muloqot jarayoniga qisqartirilgan. Bu A.N. Leontiev shuni ta'kidladiki, bunday yondashuv bilan shaxs "amalda harakat qiluvchi ijtimoiy mavjudot sifatida emas, balki muloqot qiluvchi sifatida" paydo bo'ladi (Leontiev, 1972, 271-bet).
Bundan farqli o'laroq, mahalliy psixologiya aloqa va faoliyatning birligi g'oyasini qabul qiladi. Bunday xulosa mantiqiy ravishda aloqani insoniy munosabatlarning haqiqati sifatida tushunishdan kelib chiqadi, chunki har qanday aloqa shakllari qo'shma faoliyatning o'ziga xos shakllariga kiradi: odamlar nafaqat turli funktsiyalarni bajarish jarayonida muloqot qilishadi, balki ular doimo aloqada bo'lishadi. ba'zi faoliyat, "haqida". Shunday qilib, faol odam doimo muloqot qiladi: uning faoliyati muqarrar ravishda boshqa odamlarning faoliyati bilan kesishadi. Lekin aynan shu faoliyat kesishmasi faol shaxsning nafaqat uning faoliyati ob'ektiga, balki boshqa odamlarga ham ma'lum munosabatlarini yaratadi. Bu birgalikdagi faoliyatni amalga oshiruvchi shaxslar hamjamiyatini tashkil etuvchi muloqotdir. Shunday qilib, muloqot va faoliyat o'rtasidagi bog'liqlik fakti barcha tadqiqotchilar tomonidan u yoki bu tarzda bayon etilgan. Biroq, bu munosabatlarning tabiati boshqacha tushuniladi. Ba'zan faoliyat va muloqot parallel o'zaro bog'liq jarayonlar sifatida emas, balki shaxsning ijtimoiy mavjudligining ikki tomoni sifatida qaraladi; uning turmush tarzi (Lomov, 1976, 130-bet). Boshqa hollarda, muloqot faoliyatning ma'lum bir tomoni sifatida tushuniladi: u har qanday faoliyatga kiritiladi, uning elementi hisoblanadi, shu bilan birga faoliyatning o'zini muloqotning sharti sifatida ko'rish mumkin (Leontiev, 1975, 289-bet). Nihoyat, muloqotni alohida faoliyat turi sifatida talqin qilish mumkin. Shu nuqtai nazardan, uning ikki turi ajralib turadi: ulardan birida muloqot ontogenezning ma'lum bir bosqichida, masalan, maktabgacha yoshdagi va ayniqsa o'smirlik davrida mustaqil harakat qiladigan kommunikativ faoliyat yoki muloqot faoliyati sifatida tushuniladi (Elkonin). , 1991). Ikkinchisida, muloqot, odatda, faoliyat turlaridan biri sifatida tushuniladi (birinchi navbatda, nutq faoliyatini anglatadi) va unga nisbatan umumiy faoliyatga xos bo'lgan barcha elementlar topiladi: harakatlar, operatsiyalar, motivlar va boshqalar (A.A. Leontiev, 1975 yil 122-bet). Ushbu nuqtai nazarlarning har birining afzalliklari va qiyosiy kamchiliklarini tushuntirish qiyin: ularning hech biri eng muhim narsani - faoliyat va muloqot o'rtasidagi shubhasiz bog'liqlikni inkor etmaydi, tahlil qilishda ularning bir-biridan ajralib turishiga yo'l qo'yilmasligini tan oladi. Bundan tashqari, pozitsiyalarning tafovutlari nazariy va umumiy uslubiy tahlil darajasida ancha aniq. Eksperimental amaliyotga keladigan bo'lsak, barcha tadqiqotchilarning o'xshashliklari farqli emas.
Bu umumiy xususiyat - aloqa va faoliyatning birligi faktini tan olish va bu birlikni tuzatishga urinishdir. Bizning fikrimizcha, faoliyat va muloqot o'rtasidagi bog'liqlikni eng keng tushunish maqsadga muvofiqdir, bunda muloqot ham birgalikdagi faoliyatning bir tomoni sifatida (chunki faoliyatning o'zi nafaqat mehnat, balki mehnat jarayonidagi aloqadir) va uning turi sifatida ko'rib chiqiladi. hosiladan. Muloqot va faoliyat o'rtasidagi bog'liqlikni bunday keng tushunish muloqotning o'zini keng tushunishga to'g'ri keladi: insoniyatning tarixiy taraqqiyoti yutuqlarini mikrodarajada, yaqin atrof-muhitda o'zlashtirishning eng muhim sharti sifatida. yoki makro darajada, butun ijtimoiy munosabatlar tizimida. Muloqotning faoliyat bilan uzviy bog'liqligi haqidagi tezisni qabul qilish aloqani o'rganish uchun, xususan, eksperimental tadqiqotlar darajasida juda aniq standartlarni talab qiladi.
Ushbu standartlardan biri muloqotni nafaqat uning shakli, balki mazmuni nuqtai nazaridan ham o'rganish talabidir. Bu talab an'anaviy ijtimoiy psixologiyaga xos kommunikativ jarayonni o'rganish tamoyiliga ziddir. Qoidaga ko'ra, bu erda aloqa asosan laboratoriya tajribasi orqali o'rganiladi - aniq shakl nuqtai nazaridan, aloqa vositasi yoki aloqa turi, yoki uning chastotasi, yoki bitta kommunikativ aktning tuzilishi va aloqa tarmoqlari tahlil qilinadi. Agar muloqot faoliyatning bir tomoni, uni tashkil etishning o'ziga xos usuli sifatida tushunilsa, bu jarayonning shaklini tahlil qilishning o'zi etarli emas. Bu erda faoliyatning o'zini o'rganish bilan o'xshashlik qilish mumkin. Faoliyat printsipining mohiyati shundan iboratki, u shunchaki shakl tomonidan emas (ya'ni, shaxsning faoliyati shunchaki aytilmaydi), balki uning mazmuni (ya'ni, ob'ekt) tomonidan ham ko'rib chiqiladi. bu faoliyat qaysi tomonga qaratilganligi aniqlangan). Ob'ektiv faoliyat deb tushuniladigan faoliyatni uning ob'ektining xususiyatlaridan tashqarida o'rganish mumkin emas. Xuddi shunday, muloqotning mohiyati nafaqat muloqotning o'zi va hatto aloqa usuli emas, balki uning mazmuni bayon etilganda ochiladi (Muloqot va faoliyat, 1931). Shaxsning haqiqiy amaliy faoliyatida asosiy masala sub'ektning qanday muloqot qilishi emas, balki u nima bilan muloqot qilishi haqidadir.