H jamolxonov

§. So‘z o‘zIashtirish usullari

So‘z o‘zlashtirish usullari ham ikki xil bo'ladi:

1. 
   0‘zicha olish. Bunda boshqa tildan o'zlashtirilayotgan so'z hech qanday o'zgarishsiz yoki ayrim (juz’iy) fonetik o'zgarishlar bilan olinadi. Mas., g‘o‘za (f-t.), gul (f-t.), poya (f-t), kaptar(< f-t: kabutar); balo (ar.), bil’aks (ar.), davlat (ar.), muallim (< ar. mua’l/im); direktor (r-b.), rektor(r-b.), institut (r-b.), metro (r-b.), cho't (< rus. cueTb/), cho'tka (< rus. iqemka) kabi.
   
2. 
   Kalkalab olish. Bunda boshqa tildagi (mas., rus tilidagi) so'zning morfemik tarkibidan qismma-qism nusxa olish orqali o'zbekcha so'z yasaladi va shu so'z bilan boshqa til (mas.,rus tili) leksemasining ma’nosi ifodalanadi. Qiyos qiling: yarimo''tkazgich < rus. nonynpoeoduuu, ilmiy-ommabop < rus. uayHHO-nonyjiupHbiu kabi. Kalkalashning bu turi to'liq kalka sanaladi, chunki unda boshqa til so'zining ifoda materiali o'zbek tili materiali bilan to'liq almashtirilgandir. Ba’zan boshqa til so'zining bir qismi o'zgarishsiz olinadi, qolgan qismi esa o'zbek tili materiali bilan almashtiriladi. Qiyos qiling: mikroo‘g‘it < rus. MUKpoydoöpenue, ultratovush < rus. ynbmpa3eyK, rekordli < rus. peicopdubiü, meshchanlik < rus. Meufaucmeo kabi. Kalkalash­ning bu turi yarim kalka hisoblanadi.
   

To'liq va yarim kalkalar so'z o'zlashtirishning grammatik usuli deb ham qaraladi, chunki bunda boshqa til so'zlarining ma’noli qismlaridan nusxa ko'chirilishi orqali so'z yasaladi. Ammo tilda ba’zan yangi so'z yasai- may, azaldan mavjud bo'lgan birorta leksemaga boshqa til leksemasining birorta ma’nosini yuklash orqali ham ma’no o'zlashtirilishi ta’minlanadi. O'zlashtirishning bu turi semantik kalka sanaladi. Masalan, til so'zi «so‘zlashuv quroli» nomi sifatida ruscha H3biK so'ziga ekvivalentdir. Ayni shu holat rus tilidagi jbmk so‘zining «asir» ma’nosini o'zbek tilidagi til so‘zi bilan ifodalashga turtki bo'lgan: «Qo‘mondonlik Ostonaqullar keltirgan «til»dan hujum jangining planini tuzish uchun eng kerakli ma’lumotlarni oldi». (A.Rahm. Ellik birbahodir.)
O'zbek tilidagi o‘zak leksemasida «so'zning o‘zagi» ma’nosining paydo bo'lganligi ham ruscha KopeHb leksemasining «KopeHb cjiobo» ma’nosiga asoslangandir.

129. 
     §. So‘z o'zlashtirishning chet so‘zlarni qo'llashdan farqlari
     

So'z yoki ma’no o'zlashtirilishini chet so'zlarni qo'llashdan farq qilish kerak. So'z yoki ma’no o'zlashtirilishi muayyan til leksikasini boyituvchi qonuniy hodisadir, chunki bir til boshqa tildan o'zi uchun zarur bo'lgan leksik-semantik birliklarni o'zlashtiradi. Chet so'zlarni ishlatish hodisasi esa g'ayri qonuniydir, chunki o'zbek tilining o'zida biror so'z mavjud bo'lgani holda, uning o'mida chet so'zni ehtiyojsiz, maqsadsiz qo'llash tilni boyitmaydi, aksincha, ayrim shaxslarning o'z nutqiga e’tiborsiz qarashinigina aks ettiradi.
Tekshirish savollari va topshiriqlar

1. 
   So'z o'zlashtirishga olib keladigan qanday omillarni bilasiz?
   
2. 
   So'z o'zlashtirishning qanday yo'llari va usullari bor?
   
3. 
   Jonli so'zlashuv orqali va bosma manbalar orqali so'z o'zlashtirish qanday farqlanadi?
   
4. 
   Leksemalarni o'zicha olish va kalkalab olish haqida ma’lumot bering.
   
5. 
   Kalkaning qanday turlari bor?
   
6. 
   To'Iiq kalka, yarim kalka va semantik kalka haqida ma’lumot bering.
   
7. 
   So'z o'zlashtirish va chet so'zlarni qo'llash hodisalari qanday baholanadi?