H jamolxonov

§. Ishlatilish! kasb-hunarga ko‘ra chegaralanish

Ishlatilishi kasb-hunarga ko‘ra chegaralanish frazemalarga xos emas, ammo frazemalarning kelib chiqishi va shakllanishida ijtimoiy mehnatning u yoki bu turi nolisoniy omil sifatida ishtirok etganligi shubhasiz: ko'pchilik frazemalar ijtimoiy mehnat bilan bog'liq voqeliklarga tayangan holda yuzaga kelgan. Masalan: arpasinixom o'rmoq (dehqonchilikka tayanilgan), astar- avrasini ag‘darmoq (tikuvchilikka tayanilgan), bo'zchining mokisiday (to'quvchilikka tayanilgan), temirni qizig‘ida bosmoq (temirchilikka tayanil­gan), misi chiqmoq (zargarlikka tayanilgan) kabi.

1. 
   Istorizm-frazemalar o‘tmish voqeligiga xos iboralardir: qo ‘sh qilich bir qinga sig'mas [DLT, I, -340], taqdirga tan bermoq kabi. Istorizjn- frazemalar tilda juda kamdir.
   
2. 
   Arxaizm-frazemalar — hozirgi tilda leksik yoki frazeologik sinonimi bor boigan eskirgan frazemalar. Masalan: tengri rahmatig‘a bormoq (arxaizm-frazema) — dunyodan o ‘tmoq, vafot etmoq, ko ‘z yummoq, o ‘Imoq (yuqoridagi arxaizm-frazemaning hozirgi tilda qollanayotgan sinonimlari); daqyonusdan qolgan, varianti: doqiyunusdan qolgan (arxaizm-frazema) — almisoqdan qolgan, eski, qadimgi (yuqoridagi arxaizm-frazemaning hozirgi tilda qollanayotgan sinonimlari) kabi.
   
3. 
   Neologizm-frazemalar - yangilik bo‘yog‘ini yo‘qotmagan iboralar. Masalan: tomi ketgan (ma’nosi: «aqldan ozgan», «esi past»), yangi o‘zbeklar (ma’nosi: «hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida yuzaga kelgan yangi
   

. ishbilarmonlar») kabi.
Tekshirish savollari va topshiriqlar

1. 
   O'zbek tili frazemalari tarixan qanday qatlamlarga ajratiladi?
   
2. 
   0‘z va o‘zlashgan frazemalar haqida ma’lumot bering.
   
3. 
   Boshqa tillardan frazema o‘zlashtirishning qanday usullari bor?
   
4. 
   Qanday frazemalarning ishlatilish doirasi chegaralanmagan?
   
5. 
   Qanday frazemalarning ishlatilish doirasi chegaralangan?
   
6. 
   Dialektizm-frazema haqida ma’lumot bering.
   
7. 
   Frazemalarning yuzaga kelishida kasb-hunar bilan bogliq omillar ta’siri boladimi?
   
8. 
   Zamoniylik belgisiga ko‘ra frazemalarning qanday turlari o'zaro farqlanadi?
   
9. 
   Istorizm-frazema, arxaizm-frazema, neologizm-frazema haqida ma’lumot bering.