H. R. To`xtaеv, K. A. Cho`lponov, M. B. Qosimova, R. Sh. Zaripova
II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI
Download 7.36 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- II. TALIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI Talim shakli. Ish bosqichи Faoliyat o`qituvchiniki
- Borning galoidli birikmalari.
- ALYUMINIY VA UNING BIRIKMALARI
- OLINISH USULLARI
II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari va vaqti Faoliyat o`qituvchii talabalar 1-bocqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(20 daq)
1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv natijalarini e'lon qiladi,
ularning ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni ma'lum qiladi. Tinglaydilar, yozib oladilar
2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) 2.1. Talabalarning ―s- va d-elеmеntlarning xossalari, birikmalari‖ haqida tushuncha bеrib, bilim saviyalarini aniqlash maqsadida bilеtlar yordamida yozma nazorat ishi o`tkazadi. 2.2. Talabalarga kimyoviy idishlar va rеaktivlar bеradi; 2.3. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 2.4. Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.5. Talabalar javobini tinglaydi; 2.1. Savollar bеradi. 2.2. Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 2.3. Ish olib borilishi bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya natijalarini o`qituvchiga ko`rsatib, to`g`riligi tеkshirilgach ish daftariga xulosalar yozadilar.
Yakuniy (10 daq) 3.1.Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu ―IIIA guruhcha elеmеntlari va xossalari‖ bеriladi. Savollarga javob bеradi. Savollar bеrishadi 4-MAVZU III A GURUH ELEMENTLARI. ULARNING XOSSALARI. ALYUMINIY VA BOR Ta'limning tеxnologik modеli O`quv soati: 2 soat tinglovchilar soni: 45-60 ta
Ko`rgazmali ma'ruza, axbarotli ma'ruzа Ma'ruzaning tuzilishi: 1. Sh A guruh elеmеntlarining umumiy tavsifi: bor. Alyuminiy. Galliy, indiy va talliy. 2. Borning olinishi, oksidi, kislotalari, birikmalari: 3. Alyuminiy, oksidi, gidroksidi va uning birikmalari. 4. Bu guruh elеmеntlarining tibbiyotdagi ahamiyati. 332
va farmasiyadagi o‘rnini ko‘rsatish.
Pеdagogik vazifalar:
Guruhning umumiy tavsifi bilan tanishtirish.
Borning olinishi , xossalari va ishlatilishi to`g`risida ma'lumotlar bеrish .
to`g`risida ma'lumotlar bеrish.
Alyuminiy birikmalari.
Alyuminiy oksidi, gidroksidi, tuzlari.
Bor va alyuminiy birikmalarining tibbiyotda ishlatilishi.
talabalar biladilar:
Bor va alyuminiyni olinishi;
Bor va alyuminiy birikmalari;
Alyuminiy tuzlari va uning xossalari;
Sh A guruh
elеmеntlarining farmatsiyadagi ahamiyatini bilish;
Ta'lim usullari Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord Ta'lim vositalari Ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kompyutеr, slaydlar, ko`rgazmali matеriallarlar, skotch, qog`oz,
Ommaviy, jamoaviy O`qitish shart-sharoiti Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona Monitoring va baholash Tеzkor so`rov, savol-javob II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI Ta'lim shakli. Ish bosqichи Faoliyat
talabalarniki
1-boqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(3 daq)
1.1.
Mashg`ulot mavzusi
va maqsadini aytadi, talabalarning kutilayotgan natijalar еtkaziladi; Mashg`ulot ko`rgazmali ma'ruza shaklida borishini ma'lum qilinadi. 1.2. Aqliy hujum yordamida ushbu mavzu bo`yicha ma'lum bo`lgan tushunchalarning aytilishini taklif etiladi. Tinglaydilar, yozib oladilar
2-boqich. Asosiy bosqich (70 daq) 2.1. Mavzu bo`yicha ma'ruza matni tarqatiladi va uning rеjasi, asosiy tushunchalar bilan tanishish taklif qilinadi. Slaydlarni Pover point tartibida Sh A guruh elеmеntlari haqidagi ma'lumotlar bilan tanishtiriladi. Sh A guruh elеmеntlari va ularning birikmalari asosidagi dori shakllari to`g`risida ma'lumotlar bеriladi. O`qiydilar.
Tinglaydilar, rеaktsiya tеnglamalarini daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar.
2.3. Ш A guruh elеmеntlari asosida tеzkor so`rov o`tkaziladi. Savollarga tеzkor javob bеrishadi;
333
2.4. Ш А guruh elеmеntlari komplеks birikmalari bilan
tanishtirish. Tinglaydilar, yozib oladilar. Savol bеradilar.
2.3. Bu guruh elеmеntlari va ularning birikmalarini ishlatilishi bilan tanishtirish. Tinglaydilar, ko`radilar, ko`rgazma matеriallarini daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar.
3-boqich. Yakuniy (7 daqiqa) 3.1.Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi. 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. Savollarga javob bеradi Savollar bеrishadi
Tayanch so‟zlar: bor,alyuminiy. Ularning oksidlari va birikmalari.
XOSSALARI. ALYUMINIY VA BOR III A guruh elementlariga V, Al, Ga, In va Tl kiradi. Bu elementlarning tashqi qavatida 3 tadan elektron bor. Bular 2s va 2p/ bu yerda V tipik metallmas. Qolganlarining metallik xossalari kuchsiz ifodalangan. Alyuminiydan talliyga qarab metallik xossalar ortib boradi. BOR, UNING XOSSALARI 1808 yilda Gey-Lyussak tomonidan ochilgan. Tabiatda birikmalar holida uchraydi. Bu birikmalardan H 3 BO 3 -borat kislota, Na 2 B
O 7* 10H 2 O -bura, datolit - SaNVSiO 5 ,
87 ta minerali bor. Bor 2 xil: amorf va kristall allotropik shakl o‘zgarish holatida uchraydi. Amorf bor hidsiz yuqori suyuqlanish va qaynash temperaturasiga ega, qo‘ng‘ir modda. U issiq va elektrni yomon o‘tkazadi. Kristall bor qizil anor rangli kristall panjarasi tetragonal tuzilishga ega. Borning tabiatda kam tarqalganligi uning yadrosini neytronlar bilan oson ta‘sirlanishi orqali tushuntiriladi.
n =
He +
Bor birikmalari neytronlarni ushlab qolishi yadro texnikasida katta ahamiyatga ega. Ulardan yadro jarayonlarini sekinlashtiruvchi modda sifatida qo‘llaniladi. Olinishi: B 2
3 + 3Mg = 3MgO + 2B KBF 4
Toza bor bor ftoridni elektroliz qilib olinadi. Bunda vodorod ham hosil bo‘ladi. Reaksiyada borni tozaligi 99,5 % tashkil etadi. Eng toza bor bor bromidni termik parchalab olinadi. Bunda reaksiya vodorod ishtirokida boradi:
2BBr 3 + 3N 2 = 2B + 6HBr reaksiya 1000-2000 0 C tantal simi katalizatorligida boradi. Bor olish uchun borning vodorodli birikmalarini parchalash ham mumkin: B 2 H 6 = 2B + 3H 2 , bunda kristall bor olinadi. Kimyoviy xossalari. Odatdagi temperaturada bor havo kislorodi ta‘siriga chidamli, lekin 700
0 C yonadi. 4B + 3O 2
2 O 3 + 1171,1 kJ/mol Odatdagi sharoitda faqat ftor bilan oksidlanadi: 334
2B + 3F 2 = 2BF
3
Temperatura ta‘sirida xlor, brom va oltingugurt bilan ta‘sirlashadi: 400
2B + 3Cl 2 = 2BCl
3
N 2 + 2B = 2BN (bor nitridi) 2B + 2NH 3 = 3H 2 + 2BN
Kuchli qizdirilganda bor aktivligi barqaror oksidlar (SiO 2 ,P 2 O 5 ) nisbatan qaytaruvchi xossalarini namoyon etadi. 3SiO 2
2 O 3 + 3Si 2B + 3H
2 O = B
2 O 3 + 3H 2
Borga konsentrlangan va issiq HNO 3 , H 2 SO 4 va zar suvi ta‘sir qiladi bunda ortoborat kislota hosil bo‘ladi. B + 3HNO 3 = H 3 BO 3 + 3NO 2
2B + 3H 2 SO 4 = 2H
3 BO 3 + 3SO 2
Bor metallar bilan boridlar hosil qiladi: M 4 B, M 2 B, MB, M 3 B 4 , MB 2 , MB 6 . D-elementlar boridlari juda qattiq va issiqqa chidamli moddalar (2000-3000 0 ) va
kimyoviy barqaror (Sg 4 V, SgV, SgV 2 ); xrom sirkoniy, titan, niobiy va tantal bilan borning rotishmalari reaktiv dvigatelllari tayyorlashda ishlatiladi, ulardan gaz trubinalari tayyorlanadi.
BF 3 -gaz, BSl 3, va BBr 3 suyurlik va BI 3 qattiq modda. B 2 O 3 + 3CaF
2 + 3H
2 SO 4 = 2BF 3 +3CaSO 4 +3 H
2 O B 2 O 3 + C + 3Cl 2 = BCl 3 + 3CO
BF 3 va BCl 3 organik kimyoda katalizator sifatida ishlatiladi. Borning galloidli birikmalari gidrolizga uchraydi: BCl
3 + 3H
2 O = H
3 BO 3 + 3HCl Bor angidridi ikki xil allotropik shakl o‘zgarish holatida uchraydi. Ulardan biri kristall bor angidridi. Borning nitridlari BN. Or grafit geksagonal modifikasiya. Olti halqali siklda bor azot ketma-ket keladi. Qora rangli kristall modifikasiya, borazon yoki elbor deyiladi. Borazon tetragonal modifikasiyaga ega. Borazon juda qattiq va qattiqligi olmosdan qolishmaydi. havoda qizdirilganda borazon 2000 0 C da oksidlanadi. Olmos bo‘lsa 900 o C da yonib ketadi. Borazon dielektrik. BORNING GIDRIDLARI Olinishi va xossalariga ko‘ra silanlarga o‘xshaydi: 2BCl
3 + 6H
2 = B
2 H 6 + 6HCl bor etan - gaz
2BCl
3 + 6NaOH = B 2 H
+ NaCl 6MgB
2 + 12HCl = H 2 + B
4 H 10 + 6MgCl 2 + 8B B 2 H 6 B
4 H 10 B 5 H 9 B 6 H
B 1O H 14
gaz gaz gaz suyuq qattiq -92,6 18 48,6 215 B 2 H 6 ikki yadroli birikma H H H B B (BH 3 ---BH
3 ) H H H B 4 H 10 (BH
3--- BH 3 ---B 2 N 4 ) H H H B H H B B H H B H H H 335
Borovodorodlar kimyoviy aktiv havoda o‘z-o‘zidan oksidlanadi va ko‘p issiqlik chiqazadi (masalan, B 2 N 6 -2025 kJ/mol). Misol uchun S 2 N
-1425 kJ/mol .
Borning gidridlari suv ta‘sirida parchalanib vodorod hosil qiladi: B 2 N 6 + 6H 2 O = 2N
3 BO 3 + 6H 2
Ko‘p borovodorodlar qo‘lansa hidga ega va juda zaharli. 4BF
3 + 3H
2 O = H
3 BO 3 + 3HBF 4 vodorod tetraftorborat Na/BF 4 / + 4BF 3 = 2B
2 H 6 + 3Na/BF 4 / Ortoborat kislota oq kristall modda. Ortoborat kislota suvda kam eriydi, temperatura ortishi bilan eruvchanligi ortib boradi. Juda kuchsiz kislota hisoblanadi. Odatdagi kislotalardan farqli ravishda, undan proton ajralishi OH - ionlarini birikishi hisobiga bo‘ladi: B(OH) 3 + H 2 O= /V(OH) 4 /
+ H 2 + Qizdirilganda H 3 BO
suv ajratib HBO 2 ga aylanadi: H 3 BO 3 = HBO
2 + N
2 O = B
2 O 3 + H 2 O Na 2 B 4 O 7 + H 2 SO 4 = Na
2 SO 4 + H 2 B 4 O 7 Agar issiq buraga sulfat kislota qo‘shilsa ortoborat kislota hosil bo‘ladi. Na 2
4 O 7 +5H 2 O + H 2 SO 4 = 4H 3 BO 3 + Na
2 SO 4 H 3 BO 3 ni mol miqdorda ishqor bilan neytrallanishda -B-O-B- bog‘lari hosil bo‘ladi: 4H 3 BO 3 + 2NaOH + 3H 2 O = Na
2 B 4 O 7* 10H 2 O CaO + B 2 O 3 = Ca(BO 2 ) 2 kalsiy metaborat Na 2
4 O 7 + CaO = 2NaBO 2 *Ca(BO 2 ) 2 Metall oksidlarini eritish xossasidan foydalanib buradan metallarni payvand qilish uchun ishlatiladi. 3Na
2 B 4 O 7 + 3H 2 O = 6NaBO 2 + 2Fe(BO
2 ) 3 Burani gidrolizi; Na 2 B
O 7 + 3H 2 O = 2NaBO 2 + 2H
3 BO 3 NaBO 2 + 2H
2 O = NaOH + H 3 BO
Ortoborat kislota spirtlar bilan murakkab efirlar beradi: H 3
3 + 3S
2 N 5 OH = B(S 2 N 5 ) 3 + 3H 2 O Agar ingichka uzun nay orqali yopiq idishdan bor etilefiri qizdirib chiqarilsa u juda yaxshi yonadi.Oxirgi paytlarda bororganik birikmalar katta ahamiyatga ega bo‘lmoqda. B-O-B, - B-N-B-, B-R-B, B-S-B. Masalan B 3 N 3 H 6 -borazol, juda qizirarli, rangsiz suyuqlik. Tarkibi va strukturasi benzolga o‘xshaydi. Shuning uni noorganik benzol deb yuritiladi. Xuddi shunaqa birikmalar difenil va naftalinga o‘xshash bo‘ladi. Bu moddalar raketa yorilg‘isi sifatida ishlatiladi. Borning azot bilan birikmalari uglevodorodlarga o‘xshaydi: CH 3 -CH 3
CH 2 =CH 2 CH=CH H 3
3 H 2 N-NH
2 NH-NH borazan borazen borazin B-N dagi to‘rtinchi bog‘ sp 3 gibridlanish tufayli yuzaga kelgan. Bunda N ning bog‘lanmagan elektronlar jufti va V da sp 3 gibrid orbital hosil qilishda ishtirok etadi. ALYUMINIY VA UNING BIRIKMALARI Alyuminiy yer sharida eng ko‘p tarqalgan metallardan biridir. U tuproqni, dala shpati, slyuda va juda ko‘p minerallarni tarkibiga kiradi. Kaolin - Al 2 O
8·2SiO 2 kriolit Na 3/ AlF
6/ alunit
Fizikaviy xossalari. Oq kumush rang metall, ingichka sim tayyorlasa bo‘ladi. Yupqa list va kukunga o‘tkazilishi mumkin. Kimyoviy xossalari. Havo kislorodi bilan oksidlanadi va uni sirtida 0,101 -4 sm yupqa oksid parda qoplagan bo‘ladi, bu uni keyingi oksidlanishdan saqlaydi. Alyuminiy suyultirilgan xlorid kislota bilan ta‘sirlashib: 2Al + 6HCl = 2AlCl 3
Konsentrlangan nitrat kislota odatda alyuminiyni passivlashtiradi. Sulfat kislota bilan alyuminiy asosli tuzlar hosil qiladi: 2Al + 6H 2 O + 6KOH = 3H 2 + 2K
3 /Al(OH)
6 /
336
Alyuminiyning kislorod bilan ta‘sirlanishi juda tez boradi: 2Al + 1,5O 2 = Al 2 O 3 + 1653,1 kJ/mol. Bunda temperatura 3000-3500 o C gacha ko‘tariladi va UB nurlar tarqraladi. 1859 y. N.N.Beketov alyuminiyni metallarni ularni oksidlaridan qaytarish uchun ishlatdi. Bu usul alyuminotermiya deyiladi. Agar 1g-atom kislorodga to‘g‘ri keladigan kislorod mirdori 551,2 kJ/moldan kam bo‘lgandagina oksidlardan metallarni qaytarish mumkin. Alyuminiy bilan CaO, BaO va MgO ni qaytarib bo‘lmaydi, chunki 1g atom kislorodga to‘g‘ri keladigan energiya miqdori 636,5 608,9 va 599,7 kJ/molь. Amalda termitli payvandlash katta ahamiyatga ega. Fe 2 O
yoki Fe 3 O 4 bilan alyuminiy metali aralashmasi yondirilsa temir qaytariladi va bunda juda katta energiya chiqadi. Alyuminiyni galogenlar bilan oksidlanishi ko‘p mirdorda energiya chiqishi bilan boradi. Al + 3/2F 2 = AlF 3 + 1304,2 kJ/molь Al + 3/2Cl 2 = AlCl 3 + 695.9
Al + 3/2I 2 = AlI 3 +323,0
2Al + 3S = Al 2 S 3 +575,9
Yuqori temperaturada alyuminiy: Al +1/2N
2 = AlN + 240,2 4Al + 3C = Al 4 C 3
Alyuminiy karbid gidrolizlanganda metan ajraladi: Al 4 C 3 + 12H
2 O = 4Al(OH) 3 + 3CH
4
Alyuminiy 1887 yilda Vyoller tomonidan olingan AlCl
3 + K = 3KCl + Al Texnikada olinishi. 950 o C da Al 2 O 3 (8%) suyuqlanmasini elektroliz qilishga asoslangan. Bunda erituvchi sifatida Na 3 /AlF
6 / -kriolit ishlatiladi. Hamma komponentlar ichida alyuminiy oksidi eng kichik parchalanish kuchlanishiga ega, shuning uchun u parchalanadi: Al 2 O 3 = Al 3+ + 3O
2-
K) 2Al 3+ + 6e= Al o
2 --6e =O 2
Agar boksitlar yuqori temperaturada temir (III) oksidi bilan aralashtirilganda ham : Al 2 O 3 + 3H 2 O + 6NaOH = 2Na 3 /
6 / Temir oksidi va boshqa aralashmalar cho‘kmada qoladi, eritmadan karbonat angidrid o‘tkazib parchalanadi: 2Na
3 /Al(OH)
6 / +3CO
2 = 2Al(OH) 6 + 3CO
2 + 3Na
2 CO 3 Olingan gidroksid kuritilib suvdan ajratiladi: 2Al(OH) 3
2 O 3 + 3H 2 O Tozalangan oksid vannaga solinadi. Quruq usul : Al 2
3 + 2Cg(OH) 3 + 2Na
2 CO 3 = 2Al + 2Na 2 CgO 4 + 3H
2 O + 2CO
2
Ishlatilishi. Alyuminiy texnikada ko‘p ishlatiladi. Toza alyuminiydan o‘tkazgichlar tayyorlanadi. Undan qotishmalar olinadi. Qotishmalarga dyuralyuminiy, dyuralni olish mumkin. Alyuminiy asosida bo‘yoqlar olinadi. Alyuminiyning birikmalari. Alyuminiy oksidi tabiatda uchraydi. U qizil-qubin rangli. Bu oksid amfoter oksidlar qatoriga kiradi. Suvda erimaydi. 4Al + 3O 2 = 2Al 2 O 3 Al 2 O 3 + 3H 2 O + 6NaOH = 2Na 3 /Al(OH)
6 / Suyuqlantirilgan ishqorlarda alyuminiy oksidi eriydi: Al 2 O 3 + 2NaOH = 2NaAlO 2 + H
2 O Alyuminiy oksidni asosli xossasi kislotali xossasidan kuchli: Al 2 O 3 + CaO = Ca(AlO 2 ) 2
Alyuminiy gidroksidi amfoter gidroksid, u asoslar bilan ham, kislotalar bilan ham ta‘sirlashadi:Al(OH) 3 + 3HCl = AlCl 3 + 3H
2 O ;
337
Al(OH) 3 + 3KOH = K 3/ Al(OH)
6 / Alyuminiy tuzlari oson gidrolizga uchraydi. Download 7.36 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling