Hakamlik sudlari to'g'risida

33-modda. Dalillarni taqdim etish


Arbitraj ishining har bir taraf oʻz daʼvosiga oʻz daʼvolari va himoyalari uchun asos deb atagan holatlarni isbotlashi kerak. Arbitraj tribunali taqdim etilgan dalillarni etarli emas deb hisoblasa, taraflarni qoʻshimcha dalillarni taqdim etish uchun arbitraj ishlariga taklif qilishi mumkin.

Isbotlash jarayoni murakkab protsessual, tadqiqot faoliyati bo'lib, uning natijalari haqiqatning ma'lum bir qismini takrorlash, ishning tekshirilgan holatlarini qayta tiklashdir. Murakkab ko'p darajali faoliyat bo'lish, isbotlash quyidagilarni o'z ichiga oladi: 1) isbotlanishi kerak bo'lgan faktlar qatorini aniqlash; 2) dalillarni to'plash va protsessual konsolidatsiya qilish; 3) dalillarni tekshirish, shu jumladan uni tekshirish; 4) dalillarni baholash.

Arbitraj jarayonidagi dalillar yagona normaga bag'ishlangan - San'at. Qonunning 33. Maqolaning nomi uning mazmuniga to'g'ri kelmaydi. Ushbu maqolani "Isbot yuki" deb atash to'g'riroq bo'ladi, chunki u dalillar yukini da'vogarlar o'rtasida taqsimlashni anglatadi. Shu bilan birga, daliliy jarayon dalillarni taqdim etish orqali amalga oshirilishi mumkin, bu sud qarorining asosi hisoblanadi.
Ushbu maqolada ko'zda tutilgan qoida dalillarning fuqarolik protsessual nazariyasiga xos bo'lgan isbot yukini taqsimlashning umumiy qoidasiga asoslanadi: bu bilan bog'liq shaxs o'zining huquqiy maqomi asos bo'lgan faktlarni isbotlashga majburdir. Ushbu qoida an'anaviy ravishda protsessual qonunchilikda ko'zda tutilgan dushmanlik printsipidan darak beradi. Biroq, bu umumiy qoida mutlaq emas. Protsessual nazariyadan ma'lumki, isbot yuki taraflar o'rtasida qonun hujjatlarida belgilangan umumiy qoida va tub qonun qoidalarida keltirilgan muayyan qoidalar asosida taqsimlanadi.
Davlat sudlarida nafaqat hakamlik sudi, balki da'vo amaliyoti dalillarning mavzusi va chegaralarini aniqlashda tomonlar uchun yuzaga keladigan muayyan muammolardan guvohlik beradi. Arbitraj jarayonini rivojlantirish yo'nalishi asosan qiziqqan tomonning isbot mavzusini qanchalik to'g'ri belgilashiga bog'liq.
Har bir tarafning isbot mavzusi va chegaralarini mustaqil ravishda belgilashi arbitraj tribunal dalillar mavzusini aniqlash jarayonidan butunlay oʻzini olib tashlashi kerak degani emas. Hakamlik sudi jarayonning rivojlanishiga ta'sir ko'rsatish imkoniyatiga ega bo'lgan tamoyilni joriy etish maqsadida, qonun chiqaruvchi sud taraflarni nizoning to'g'ri va adolatli hal etilishi uchun etarli emas deb hisoblasa, qo'shimcha dalillarni taqdim etishga taklif qilishi mumkinligini ta'minladi.
Dalillar sub'ekti vaziyat (huquqiy faktlar) to'plami sifatida tushuniladi, uning tashkil etilishi sud yoki boshqa organning halol va asosli qaror qabul qilishi uchun zarurdir. Ushbu Qonundagi dalillarning turlari faqat San'atda keltirilgan. 20, yozma va moddiy dalillarni tekshirish va tekshirish xarajatlarini anglatadi. Shunday qilib, Qonunda arbitraj jarayonida qoʻllanilishi mumkin boʻlgan dalillar tizimi va turlari toʻgʻrisidagi nizomlar mavjud emas. Arbitraj o'tkaziladigan asos sifatida dalillar to'g'risidagi tegishli g'oyalar dalillarning umumiy protsessual nazariyasidan to'planishi mumkin. Tizim to'g'risidagi qoidalar va dalillarning turlari normativ shaklda Fuqarolik protsessual kodeksi va Iqtisodiy protsessual kodeksda ko'zda tutilgan.
Dalillar protsessual kodekslar va boshqa qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda olingan ma'lumotlar bo'lib, uning asosida sud ishda ishtirok etuvchi shaxslarning da'volari va e'tirozlarini oqlovchi holatlar mavjudligi yoki yo'qligi, shuningdek nizoning to'g'ri ko'rib chiqilishi va hal etilishi uchun muhim bo'lgan boshqa holatlarni belgilaydi (O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 54-moddasi, 56-moddasi). Shu maʼnoda arbitraj jarayonida qoʻllanilganda «dalil» atamasini ham tushunish lozim. Ko'rinib turibdiki, iqtisodiy (fuqarolik) ishlarda bo'lgani kabi, hakamlik sudlarida ham O'zbekiston Respublikasi qonunchiligiga zid ravishda olingan dalillardan foydalanish mumkin emas. Keyingi qoida qonun hujjatlariga zid ravishda olingan dalillarga asoslangan sud qarorining qabul qilinlmasligi to'g'risidagi qonunchilik ta'minotidan kelib chiqadi.
33-moddada isbot yukini ajratishning umumiy qoidalari belgilangan boʻlib, daliliy jarayonda taraflarning faol roli oʻrnatiladi. Arbitraj jarayonining dushmanlik mohiyatini ifoda etadi.
Daʼvogar daʼvoning asosi boʻlgan holatlarni isbotlashga majburdir. Bular nizoli huquqiy munosabatlarning mavjudligi bogʻliq boʻlgan faktlar, daʼvogarning huquqi boʻyicha daʼvogar tomonidan qoidabuzarlik yoki eʼtirozni koʻrsatuvchi faktlardir.
Shuningdek, sudlanuvchi daʼvoga boʻlgan eʼtirozlarining asosi deb atagan faktlarni isbotlash vazifasiga ega. Muayyan vaziyatda taraflarning har biri tomonidan isbotlanishi lozim bo'lgan faktlar bahsli huquqiy munosabatlarni boshqaruvchi substantsiya qoidasining mazmunini hisobga olgan holda aniqlanadi.
Agar, allaqachon boshlangan arbitraj jarayonida ishni to'g'ri hal qilish bilan bog'lik har qanday yangi faktlar sud tomonidan muhokamaga qo'yilsa, ularni muhokama qilish uchun ushbu faktlarni taqdim etgan tarafning tegishli dalillari qo'llab-quvvatlashi kerak.
Ishda ishtirok etgan taraflar va boshqa shaxslar faktlarni oʻzlariga maʼlum boʻlgan dalillar yordamida tasdiqlaydilar. Ular yozma va moddiy dalillarni sudga taqdim etadilar, guvohlarni ko'rsatadilar, imtihon tayinlash uchun murojaat qiladilar va o'zlari ishning holatlari to'g'risida tushuntirish beradilar.
Tegishli vakolatga ega bo'lgan taraf tomonidan faktlarni isbotlash jarayonida boshqa taraf va boshqa qiziquvchilar dalillarni tekshirishda faol ishtirok etish huquqiga ega. Ular taqdim etilgan materiallarni rad etishlari, o'z dalillarini sudga taqdim etishlari, protsessual raqiblari tomonidan bildirilgan dalillar va masalalarga e'tiroz bildirishlari mumkin.
Isbot yukini taqsimlash toʻgʻrisidagi umumiy qoida ushbu Qonunning bir qator moddalarida, arbitraj sudlarining qoidalari va qoidalarida koʻrsatilgan. Masalan, Qonunning Art. 29 da'vo bayonida da'vogarning o'z da'vosini asoslash holatlarini ko'rsatish zarurligi, da'volar asoslarini tasdiqlovchi dalillar, Art. 31 qonun sudlanuvchiga bunday huquqni beradi.
Sud dalillari muayyan ish bo'yicha sudning ob'ektiv haqiqatni bilishining murakkab va ko'p qirrali jarayonidir. Sud dalillarining ajralmas qismi sud tomonidan dalillarni baholashdir. Ko'pgina arbitraj qoidalarida dalillarni baholash hakamlar tomonidan ularning ichki aybloviga ko'ra, uni to'liq, keng qamrovli va ob'ektiv o'rganish asosida amalga oshiriladigan qoida mavjud.
Hech bir dalil arbitraj tribunaliga oldindan belgilangan taʼsir koʻrsatmaydi. Sud, agar u yolg'on yoki shubhali degan xulosaga kelsa, dalil sifatida taqdim etilgan har qanday ma'lumotlarni rad etishi mumkin. Hakamlik sudi tomonidan dalillarni baholash to'g'risidagi qarorda o'z aksini topadi, unda sudning ishning holatlari to'g'risidagi xulosalari asos qilib olingan dalillar, sud ayrim dalillarni rad etganligi to'g'risidagi dalillar ko'rsatiladi (Qonunning 39-moddasi). Agar protsedura, isbotlash tartibi, dalillarning turlari, isbot yukini taqsimlash tomonlarning kelishuvi bilan aniqlansa, unda har qanday dalillarning qo'llanilishi, moddiyligi va ahamiyati masalalari hakamlik sudining vakolatiga kirmaydi.
Shunday qilib, agar tomonlar o'z kelishuvi bo'yicha ma'lum faktlarni tan olsalar va arbitraj tribunali, boshqa dalillarni tahlil qilish natijasida, bunday tasdiqlanmagan degan xulosaga kelsa, u holda tomonlar tomonidan tuzilgan faktlarni tan olish to'g'risidagi tegishli kelishuv arbitraj tribunali uchun majburiy bo'lmaydi.