Hakamlik sudlari to'g'risida

32-modda. Da'voni ta'minlash choralarini ko'rish


Agar daʼvoni qoʻlga kiritish boʻyicha chora-tadbirlar koʻrmaslik arbitraj tribunali mukofotini bajarishni qiyinlashtirsa yoki imkonsiz qilib qoʻysa, harakat xavfsizligiga yoʻl qoʻyiladi.
Agar hakamlik sudi taraflari tomonidan boshqacha tarzda kelishilmagan bo'lsa, hakamlik sudi hakamlik sudining iltimosiga binoan da'voni ta'minlash uchun choralar ko'rish to'g'risida qaror qabul qilishi mumkin. Hakamlik sudi tarafdan ariza bilan murojaat qilgan holda, boshqa tomon tomonidan sodir etilishi mumkin bo'lgan zarar uchun xavfsizlikni ta'minlash to'g'risidagi arizani talab qilishi mumkin.
Hakamlik sudi huzuridagi harakat xavfsizligi to'g'risidagi ariza ariza hakamlik sudining o'rindig'ida yoki javobgarning joylashgan joyi yoki yashash joyi yoki sudlanuvchining mulki joylashgan joyda vakolatli sudga ariza berish uchun ariza berish uchun topshiriladi.
Da'voning xavfsizligi to'g'risidagi bayonoti hakamlik sudida da'vo ko'rsatilishi, da'voni ta'minlash chora-tadbirlarini qabul qilish to'g'risidagi hakamlik sudining qarori dalillari bilan birga keladi.
Hakamlik sudida ko'rib chiqilayotgan da'voning xavfsizligi to'g'risidagi arizani vakolatli sud tomonidan ko'rib chiqish va uning da'voni qo'lga kiritish yoki uni ta'minlashni rad etish to'g'risidagi qarori O'zbekiston Respublikasining Iqtisodiy protsessual kodeksi yoki O'zbekiston Respublikasining Fuqarolik protsessual kodeksida belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
Arbitraj tribunalining daʼvolarni rad etish toʻgʻrisidagi qarori vakolatli sudning daʼvoni taʼminlash chora-tadbirlarini ajratishi uchun asos boʻladi.

Arbitrajda da'voni qo'lga kiritish imkoniyati haqidagi savol turli mamlakatlarda turlicha ko'riladi. Shu bilan birga, qonun chiqaruvchilarning pozitsiyalari bevosita qarama-qarshi dastlabki taxminlarga asoslanadi. Shunday qilib, ayrimlar arbitraj ishlarini oʻzaro roziligi bilan taraflarning shaxsiy masalasi deb hisoblaydilar va sud qaror qabul qilmaguncha davlatning xususiy ishlarga aralashuviga yoʻl qoʻymaydilar. Boshqalar esa hal qiluv qarorining majburiyligi tergovning eng muhim printsipi ekanligidan va taraflar sud tomonidan chiqarilgan harakatlarga, shu jumladan oʻz huquqlarini cheklayotgan shaxslarga boʻysunishga oldindan tayyor boʻlishlaridan kelib chiqib, davom etadilar.

O'zbekistonda qonun chiqaruvchi hakamlik sudlariga da'voni qo'lga kiritish imkoniyatini bergan holda ikkinchi guruhni tanladi. Shu bilan birga, qonunda daʼvoni taʼminlash uchun arbitraj tribunali chora koʻrishi mumkin boʻlgan holatlar aniqlanmaydi, ushbu masalani tartibga solishni taraflarning kelishuviga yoki doimiy arbitraj sudining qoidalariga qoldiradi. An'anaga ko'ra, qonun hujjatlarida da'voni qo'lga kiritish bo'yicha choralar qachon ko'rilishi kerakligi to'g'risida bitta mezon aniqlangan. Shu payt bunday choralarni koʻrmaslik sud qarorini bajarishni qiyinlashtiradi yoki imkonsiz qilib qoʻyadi. Agar doimiy arbitraj tribunal yoki tomonlar da'voni ta'minlash bo'yicha chora-tadbirlar ko'rilishi kerak bo'lgan mezonlarni ishlab chiqmagan bo'lsa va qanday choralar ko'rilishi kerak bo'lsa, ushbu masalaning hal etilishi ishni ko'ruvchi arbitraj tribunal tarkibining ixtiyorida qoladi.
Da'voning xavfsizligi sud tomonidan belgilangan chora-tadbirlarning qabul qilinishi, da'vo qanoatlantirilgan taqdirda da'volarning amalga oshirilishi mumkinligini kafolatlaydi. Da'voni ta'minlashning ahamiyati shundaki, u da'vogarning qonuniy manfaatlarini da'vogarning yomon imonda harakat qilgan taqdirda yoki umuman chora ko'rmaslik hukmni bajarishning imkoni bo'lmasligiga olib kelishi mumkin bo'lgan hollarda himoya qiladi.
Shunday qilib, agar ayblanuvchining mol-mulki yashirish, yo'q qilish, begonalashtirish yoki iste'mol qilish tufayli tiklanish vaqtida yo'q bo'lib ketgan bo'ladi, degan etarlicha oqilona taxmin mavjud bo'lsa, da'voni ta'minlash choralari ko'rilishi mumkin. Vakolatli sud tomonidan O'zR MD va Fuqarolik protsessual kodeksida (Qonunning 32-moddasi beshinchi qismiga muvofiq) qabul qilinganligi, qarorning ijro etilishini kafolatlovchi, da'voni ta'minlash deb ataladi. Agar kerak bo'lsa, da'vo qisman himoyalanishi mumkin. Masalan, u bir nechta da'volardan iborat bo'lganda va butun da'voni ta'minlash kerak emas, balki faqat uning alohida da'volari. Da'voni ta'minlashga qonunning 31-moddasida nazarda tutilgan tarzda olib kelingan dastlabki va qarshi da'volar bo'yicha ham yo'l qo'yiladi. Da'voning xavfsizligiga faqat hakamlik sudi taraflarining iltimosiga binoan yo'l qo'yiladi. Qonunda hakamlik sudining tashabbusi toʻgʻrisidagi daʼvoni qoʻlga kiritish koʻrsatilmagan.
Da'voni himoya qilish ish ishlab chiqarish uchun qabul qilingan paytdan boshlab va hakamlik sudlovining boshqa bosqichlarida mumkin.
Allaqachon keltirilgan daʼvolar xavfsizlikqa boʻysunadi. Qonunda daʼvo sifatida kelgusida olib borilishi koʻzda tutilgan daʼvoni qoʻlga kiritish imkoniyati koʻrsatilmagan. Yaʼni, daʼvo keltirilmaguncha uni garovga qoʻyib boʻlmaydi. Kuchga kirgan sud qarori bilan allaqachon hal qilingan daʼvolar majburiy kuchga kirmaydi.
Daʼvoni keltirish vaqtida qilingan harakat xavfsizligi toʻgʻrisidagi iltimos daʼvo bayonida ham, daʼvoga ilova qilingan alohida bayonotda ham koʻrsatilishi mumkin va daʼvogar tomonidan baholanishi kerak.
Qonunda daʼvoni taʼminlash boʻyicha chora-tadbirlar koʻrish uchun aniq majburiy asoslar koʻrsatilmagan. Ayniqsa, bu daʼvoning asosliligini taqdim etilgan dalillar bilan oqlash sharti qilib qoʻymaydi.
Arizani ko'rib chiqish natijalariga ko'ra, hakamlik sudi da'voni ta'minlash uchun aniq chorani ko'rsatuvchi qaror qabul qiladi. Arbitraj tribunalining daʼvoni qoʻlga kiritish yoki bunday chora-tadbirlarni koʻrishni rad etish boʻyicha chora-tadbirlar koʻrish toʻgʻrisidagi qarori apellyatsiyaga qoʻyilmaydi.
Qonunda qaysi aniq chora va qaysi daʼvo arizasi qoʻllanilishi mumkinligi toʻgʻrisidagi daʼvo va koʻrsatkichlarni qoʻlga kiritish boʻyicha chora-tadbirlar roʻyxati mavjud emas. Hakamlik sudlarida vaqtinchalik chora-tadbirlar juda boshqacha bo'lishi mumkin, masalan, CODning 77-moddasi va O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 249-moddasida ko'rsatilgan, ammo hakamlik sudlarining o'ziga xos xususiyatlari hisobga olingan holda. Shunday qilib, hakamlik sudi majburiy hujjatning amal qilishini to'xtatib turish kabi choralarni qo'llay olmaydi, chunki bunday ishlar hakamlik sudlarining yurisdiktsiyasiga bo'ysunmaydi. Shuning uchun sud ishning holatlariga yoʻl koʻrsatishi, bu ish boʻyicha qaysi chora qoʻllanilishi toʻgʻrisida qaror qabul qilishi kerak.
Bundan tashqari, arbitraj tribunalini himoya qilishning vaqtinchalik chora-tadbirlari hakamlik sudining taraflari bo'lmagan shaxslarga uzatilmasligi mumkin va shuning uchun arbitraj tribunali uchinchi shaxslarga tomonlardan biri oldidagi majburiyatlarini bajarishni taqiqlamasligi mumkin. Ammo, agar da'voning xavfsizligi to'g'risidagi qaror vakolatli sud tomonidan qabul qilingan bo'lsa (32-moddaning beshinchi qismi), u holda ushbu harakatlar nizo mavzusi bilan bog'liq bo'lsa, nafaqat sudlanuvchiga, balki boshqa shaxslarga ham muayyan harakatlarni taqiqlashi mumkin. Masalan, vakolatli sud ayrim shaxslarga sudlanuvchiga mol-mulkni o'tkazishni, unga nisbatan aniq majburiyatlarni bajarishni taqiqlashi mumkin va hokazo. Bu O'zbekiston Respublikasining Iqtisodiy protsessual va fuqarolik protsessual kodekslarida ko'zda tutilgan.
Izoh ostidagi maqolaning ikkinchi qismida arbitraj tribunali, harakatni taʼminlashda, tarafdan boshqa taraf tomonidan etkazilishi mumkin boʻlgan zarar uchun xavfsizlikni taʼminlash toʻgʻrisida murojaat qilishni talab qilishi mumkinligi toʻgʻrisidagi qoida belgilangan. Bunday da'vo arizasi qo'zg'atilgan tomonning iltimosiga binoan hakamlik sudi tomonidan himoya choralarini ko'rishni so'ragan tomon qarshi qo'zg'atiladi. Bunday holatda da'vo uchun xavfsizlik masalasi boshqa tomon tomonidan etkazilishi mumkin bo'lgan zarar uchun xavfsizlikni e'lon qiluvchi tomonning taqdim etilishiga qarab hal qilinadi.
Agar da'voni qo'lga kiritish to'g'risidagi vakolatli sud qarorini bajarmaganligi oqibatida da'vogar O'zbekiston Respublikasining qonunchiligiga muvofiq aybdor shaxslardan ularni qaytarib olish huquqiga ega bo'lsa.
Tomonlarning iltimosiga koʻra, arbitraj tribunal daʼvo uchun bir turdagi omonatni boshqasiga almashtirishi mumkin. Daʼvoni almashtirishda faqat Oʻzbekiston Respublikasining Iqtisodiy protsessual va fuqarolik protsessual kodekslarida nazarda tutilgan daʼvoni qoʻriqlash boʻyicha oʻsha choralar qoʻllanilishi kerak. Bir xavfsizlik chorasini boshqasiga almashtirish masalasi dastlab sud tomonidan belgilangan chora etarli yoki asosli boʻlmaganda mumkin. Masalan, qoʻlga kiritilgan mol-mulk dastlabki qiymatini yoʻqotgan va kelgusida sud qarorining ijro etilishining garovi boʻlib xizmat qila olmaganda. Agar xavfsizlik choralari uning huquqlariga sezilarli darajada tajovuz qilsa va mulkiy maqomiga ta'sir qilsa, uning o'rnini bosish nafaqat da'vogar tomonning tashabbusi bilan, balki vaqtinchalik chora ko'rilgan boshqa tomonda ham yuzaga kelishi mumkin. Omonatning bir turini boshqa arbitraj tribunali tomonidan daʼvoga almashtirilishi qiziquvchi taraf tomonidan aniqlanadi va vakolatli sudga taqdim etiladi.
Hakamlik sudyasining da'voni ta'minlash choralarini ko'rishga qaror qilgandan so'ng, taraf tegishli sudga ariza taqdim etadi, bunda u hakamlik sudi tomonidan belgilangan tartibda himoya choralarini ko'rish uchun vaqtinchalik choralar ko'rish uchun murojaat qiladi (qonunning 32-moddasining to'rtinchi qismiga muvofiq hujjatlar ilova qilinadi). Tarafga vakolatli sudni tanlash imkoniyati beriladi: a) arbitraj sudi joylashgan joyda, b) sudlanuvchining joylashgan joyida (yashash joyida) c) sudlanuvchining mol-mulki joylashgan joyda (Qonunning 32-moddasi uchinchi qismi).
Himoya qilishning vaqtinchalik chora-tadbirlari to'g'risida tarafdan ariza olgan vakolatli sud, da'vo dalillarini hakamlik sudiga biriktirgan va hakamlik sudining da'voni ta'minlash choralarini ko'rishga qaror qilgan holda, uni ko'rib chiqadi. Arizani ko'rib chiqish natijalariga ko'ra, vakolatli sud da'voni ta'minlash bo'yicha aniq chora (yoki bir nechta choralar) ko'rsatilgan qarorni qabul qiladi (vakolatli sudning qarori shikoyat qilinishi mumkin: CODning 76-moddasi, Fuqarolik protsessual kodeksining 249-moddasi).
Da'voni ta'minlash to'g'risidagi qaror protsessual qonunchilik va "Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to'g'risida"gi Qonun bilan belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Bu shuni anglatadiki, da'voning xavfsizligi to'g'risidagi qarorga muvofiq, iqtisodiy (fuqarolik) sud ijro yozuvini chiqaradi. Da'voning xavfsizligi to'g'risida ijro yozuvi da'voni ta'minlash bo'yicha chora-tadbirlar amalga oshirilishi mumkin bo'lgan yagona hujjatdir.
Ishni koʻrib chiqayotgan arbitraj tribunal oʻz qarorini koʻrib chiqishi va qiziqqan tarafning iltimosiga koʻra, xususan, bunday chora-tadbirlar koʻrilgan asoslar yoʻq boʻlib ketgan hollarda daʼvoni qoʻlga kiritishga boʻlgan qasdini bekor qilishi mumkin. Hakamlik sudining belgilangan qarori, qiziqqan tomonning arizasi bilan vakolatli sudga taqdim etiladi, bu esa da'voni ta'minlashga bo'lgan qasdini bekor qiladi.
Hakamlik sudida sud ishlarini to'xtatib turish da'vo xavfsizligini majburiy bekor qilishni nazarda tutmaydi, chunki qonun chiqaruvchi bunday majburiyatni o'rnatmaydi. Daʼvoning xavfsizligi saqlanib qolishi mumkin. Ushbu masalani hal qilishda arbitraj tribunali shuni ham yodda tutishi kerakki, sud jarayoni toʻxtatiladigan muddat uzoq boʻlishi mumkin, bu esa respondentning huquqlarini uzoq va abadiy muddatga cheklaydi.
Daʼvo uchun xavfsizlikni ajratish masalasi arbitraj tribunalining, soʻngra vakolatli sudning yigʻilishida, taraflarning uchrashuvni oʻtkazishiga toʻsqinlik qilmaydigan taraflarning koʻrilmasligi koʻrib chiqiladi. Sudning da'voning xavfsizligini ajratish to'g'risidagi qarori COD va Fuqarolik protsessual kodeksi tomonidan ko'rsatilgan umumiy asoslarga ko'ra shikoyat qilinadi.
Arbitraj tribunal daʼvoni rad etish toʻgʻrisidagi qaror bilan bir vaqtda, vakolatli sudning xavfsizlik choralarini ajratishi uchun asos boʻlgan daʼvoning xavfsizligini ajratish toʻgʻrisida qaror qabul qiladi. Xuddi shunday, ish bo'yicha sud jarayoni to'xtatilgandan keyin da'vo xavfsizligini bekor qilish va da'voni ko'rib chiqmasdan bekor qilish masalalari hal qilinadi. Da'vodan voz kechish to'g'risidagi qaror kuchga kirgandan so'ng, ish bo'yicha ishlarni tugatish yoki da'voni ko'rib chiqmasdan qoldirish to'g'risidagi qaror, agar ular ilgari bekor qilinmagan bo'lsa, da'vo bekor qilinishini ta'minlash choralari.
Da'voni ta'minlash bo'yicha choralar ko'rish partiyaning huquqlarini cheklashi va zarar etkazishi mumkin. Agar daʼvoni qoʻlga kiritish fakti natijasida tarafning yoʻqotishlari yuzaga kelgan boʻlsa, u boshqa tarafdan ularning kompensatsiyasini talab qilishga haqli (Qonunning 32-moddasi ikkinchi qismi). Bunday huquq qaror kuchga kirgandan keyin, agar ushbu qaror daʼvoni rad etsa, taraf uchun yuzaga keladi. Agar da'vo qisman rad etilgan bo'lsa, da'vogar da'vogarning arbitraj tribunali qarori bilan rad etilgan da'voning faqat o'sha qismining xavfsizligi tufayli unga yetkazilgan zararni qaytarib olishga haqlidir. Xuddi shunday, ish bo'yicha sud jarayoni to'xtatilgandan so'ng sudlanuvchining etkazilgan zararni qoplash va da'voni ko'rib chiqmasdan bekor qilish masalalari hal qilinadi.
Daʼvoning xavfsizligi natijasida unga etkazilgan zarar uchun ayblanuvchini kompensatsiya qilish toʻgʻrisidagi masalani koʻrib chiqish maqsadida ayblanuvchining daʼvosi boʻyicha yangi ish qoʻzgʻatilgan. Ushbu daʼvo dastlabki nizoni hal qilgan aynan arbitraj tribunal huzuriga keltirilishi mumkin.