Ha`kimshilik huqiqtin` sub`ektleri

Ha`kimshilik huqiqtin` sub`ektleri


1. Ha`kimshilik huqiqtin` sub`ektinin` tu`sinigi ha`m sistemasi.
2. Ma`mleketlik basqariw uyimlari: tu`sinigi, tu`rleri, wa`killikleri.
3. Ma`mleketlik xizmetinin` tu`sinigi ha`m printsipleri
4. Ma`mleketlik xizmetkerlerdin` tu`sinigi ha`m tu`rleri.
5. Ja`miyetlik birlespeler ha`kimshilik huqiqtin` sub`ekti sipatinda.
6. Puqaralardin` ha`kimshilik huqiqiy statusi.

Ma`mleketlik xizmet de, ma`mleketlik sho`lkemlerdin` (uyimlardin`, birlespelerdin`, ka`rxanalardin`, mekemelerdin` h.t.b.) xizmetkerlerinin` islep turg`an lawazimi menene na`zerde tutilg`an ha`m ma`mleketlik waziypalarin ha`m jumislarin orinlawg`a bag`darlang`an ha`m olarg`a xaqi to`lenetug`in miynet jumisin orinlawi tu`siniledi.

Ma`mleketlik xizmeti xuqiq instituti (xuqiq normalarinin` jiyitig`i) bolip tabiladi; ol xuqiqtin` ha`kimshilik, miynet, finans, puxaraliq ha`m basqa da tarawlarinin` xuqiq normalarin o`z ishine aladi, olar menen o`zinin` mazmuni boyinsha ku`ta` ha`r qiyli ma`mleketlik xizmet qatnasiqlari retlestiriledi. Usi xuqiq insttutda sho`lkemlestiriw sipatinda iye bolatug`in sovet ha`kimshilik xuqiqinin` normalarina u`lken salistirma salmaq tiyisli. Bular menen ma`mleketlik xizmetke o`tiw, attestatsiya, xizmet boyinsha ko`teriliw hha`m xizmetten bosaw ta`rtibi, lawazimliq minnetler ha`m xuqiqlar, xoshmatelewler ha`m ma`mleketlik xizmetkerlerdin` juwapkershiligi belgilenedi.
Ma`mleketlik xizmetke geypara arnawli printsiplerde ta`n boladi, bular kadr ma`seleleri boyinsha huqiq normalarinin` tiykarg`i baslamalari ha`m tiykarlari bolip tabiladi.
Ma`mleketlik xizmet xaliqtin` ma`plerine bag`inadi.
ma`mleketlik xizmetkerler xalqinin` ha`m onin` ko`p wa`killi uyimlarinin` qadag`alawi astinda ha`m og`an esap berip turadi.
Konstitutsiyada bilay delingen, xaliq deputatlarinin` ken`esleri arqali xuqiq ma`mleketlik ha`kimiyatti a`melge asiradi, bular basqa barliq ma`mleketlik uyimlardi qadag`alaydi ha`m olar Ken`eslerge esap beredi, basqasha aytqanda, bularda islep atirg`an xizmetkerler qadag`alanadi.
Barliq puxaralar xuqiqlarinin` ma`mleketlik xizmetke ten`ligi. Bulma`mleketlik lawazimlar iyelew xizmet boyinsha ko`teriliw, ten`dey miynet ushin ma`mleketten birdey haqi aliw xuqiqlarinin` ten`liginen, ma`mleketlik xizmetkerlerdi ha`m miynetkeshlerdn` basqa da kategoriyalarin xoshametlew ha`m juwapkershilik ta`rtibinin` boliwinan ibarat. Miynet haqqinda, sotsialliq ta`miynelw haqqinda h.t.b. birden bir nizamshiliq jumisshilarg`a, sonday-aq xizmetkerlerge taraladi. Ma`mleketlik xizmetkerler o`zlerinin` miynet jumisi ushin jumisshilar ha`m kolxozshilar aldinda qanday da bir artiqmashiliqqa iye bolmaydi.
Normativlik aktler menen minalar belgilengen:
a) adamlar ayqin lawazimlardi iyelew ushin juwap beretug`in talaplar;
b) ma`mleketlik lawazimlardi ta`miynlewdin` sho`lkemlestiriw xuqiq usillari (tayinlaw, saylap qoyiwshiliq, konkurs);
v) adamlardin` iskerlik ha`m moralliq qa`siyetlerin duris bahalaw ta`rtibi ha`m qa`deleri (attestatsiya, xizmet sipatlamalarin du`ziw, kandidatlardi miynet ja`ma`a`tinin` jiynalislarinda dodalaw ha`m basqalar.
Tapsirilg`an is ushin jeke juwapkershilik ha`m ma`mleketlik xizmetkerlerdin` almasiwshilig`i. Ma`mleketlik xizmettin` bul printsipi minani an`latadi: tapsirilg`an jumis uchastkasi ushin ha`r bir xizmetkerge yuridikaliq moralliq ha`m ja`miyetlik juwapkershilik ju`klenedi, al islep turg`an lawazimina sa`yeks kelmegen jag`dayda almasiwg`a jatadi. Normativlik aktler menen mina jag`day na`zerde tutilg`an, eger lawazimli miynetlerin orinlaw protsessinde za`ru`rli sapalardin`, talap etiletug`in mamanliqtin` bolmag`anlig`inan, xizmetke qiyanet etken jag`dayda qanday lawazimda boliwina ha`m qanday mu`ddetke saylaniwina yaki tayinlaniwina qaramastan ha`r qanday payitta xizmet orninan bosatiliwi mu`mkin.
Ma`mleketlik xizmetker tu`sinigima`mleketlik xizmet tu`sinigi menen baylanisli, sonnan kelip shig`adi. Belgilengen ta`rtipte ma`mleketlik sho`lkemde lawazim iyelegen ha`m ma`mlekettin` waziypalarin ha`m jumislarin a`melge asiriw boyinsha xizmet xaqi ushin belgili bir jumisti orinlawshi adam ma`mleketlik xizmeker dep ataladi.
Jumisshilardan him kolxozshilardan bir ayirmashilig`i, arliq xizmetkerlerdin` xuqiq xalati ushin olardin` belgili bir lawazimlardi iyeleytug`inlig`i sipatli boladi. Usi ma`mleketlik huqiq ko`rsetpesi menen ma`mlekettin` waziypalarin ha`m jumislarin a`melge asiriw boyinsha waziypalardin` sipati, minnetler ha`m xuqiqlar, xizmetkerlerdin` xoshametleniw ila`jlari ha`m juwapkershiligi, sonday-aq oni ka`sipke tayarlawg`a qoyilatug`in talaplar belgilenedi.
Jumistin` o`ndirislik emes sipatqa iye boliwi xizmetker atqaratug`in jumistin` o`zgesheligi bolip tabiladi. Eger jumisshilar sonda-aq kolxozshilar o`zleriinin` fizikaliq miyneti menen materialliq bayliqlar do`retip, yaki o`ndirislik xojaliq jumislarin orinlasa (on`law, materialliq buyimlardi qayta tiklew h.t.b.) al materialliq bayliqlardi jaratiw ma`mleketlik xizmetkerlerdin` tikkeley jumis na`tiyjesi bolip tabiladi. Olardin` miyneti ma`mleketlik uyimlardin`, birlespelerdin`, ka`rxanalardin` ha`m mekemelerdin` jumisin sho`lkemlestiriwge ja`ne ruwxiy bayliqlar do`retiwge, adamardi tikkeley ta`bir jasawg`a baylanisli boladi, al ta`biyattin` materialliq ob`ektlerine emes. Ma`mleketlik xizmetkerlerdin` waziypasi ma`mlekettin` waziypalari menen jumislarin a`meliy is ju`zine asiriwdan ibarat.
a) konstitutsiya menen na`zerde tutilg`an ma`mleketlikjumis tu`rlerine qaray xizmetkerler: ma`mleketlik ha`kimiyat uyimlarinin`, ma`mleketlik basqariw uyimlarinin`, sud uyimlarinin`, prokuratura uyimlarinin` xizmetkerlerine bo`linedi.
b) miynettin` sipati boyinsha (lawazimlardin` u`lkenligi boyinsha barliq xizmetkerler lawazimlardin` birden-bir nomenklaturasina muwapiq qarari menen tastiyiqlang`an). Barliq xizmetkerler basshilarg`a, qa`niygelerge ha`m texnikaliq atqariwshilarg`a bo`lingen.
Basshilar ma`mleketlik uyimlardin` birlespelerdin`, ka`rxanalardin` mekemelerdin`, sho`lkemlerdin` jumisinda ku`ta` a`hmiyetli rol` atqaradi. Olar jumis maqsetlerin aniqlap belgileydi, jumislarin jobalastiradi, sheshimler qabil etedi, kadrlardi tan`lap aladi, ha`m orinlarina jayg`astiradi, asqariw apparatin ha`r qiyli buwinlarinin` ha`m ayirim xizmetkerlerinin` jumisin baylanistirip otiradi, sheshimlerdin` orinlaniwin, o`ndirislik protsesstin` barisin qadag`alaydi, miynet ja`ma`a`tlerin joqari aqirg`i na`tiyjelerge erisiwge mobilizatsiyalaydi.
Joqari yamasa orta arnawli bilimi bar xizmetkerler, sonday-aq arnawli bilimdi ha`m miynet ko`nlikpelerin talap etetug`in, biraq basshilar qatarina kirmeytug`in, basqa da xizmetkerler qa`niygeler dep ataladi. Ha`r qiyli bilimlerdin`, xizmetlerdin` xizmetkerleri (injenerler, vrachlar-shapakerler, mugallimler, yuristler ha`m basqalar) qa`niygeler qatarina kiredi.
Texnikaliq atqariwshilar - bular hu`jjetlerdi tayarlaw isleri menen, xojaliq xizmetleri, esapqa aliw ha`m qadag`alaw, is ju`rgiziw ilajlari (mashinistkalar, is qag`azlarin jwrgiziwshiler, kassirler, qadag`alawlar ha`m basqalar) menen ba`nt bolatug`in xizmetkerler.
Lawazimlardin` yuridikaliq sipatlari (xizmet wa`killiklerinin` sipati) boyinsha ma`mleketlik xizmetkerler eki tu`rge bo`linedi: 1) ma`mleketlik ha`kimiyat wa`killiklerine iye bolg`an xizmetkerler 9a`m 2) bunay wa`killiklerge iye bolmag`an xizmetkerler. Xizmetkerlerdi bunday bo`liw za`ru`rligi xizmetkerlerdin` tek birinshi tu`rinin` xizmetkerleri belgili bir yuridikaliq aqibetler payda etetug`inlig`inan kelip shig`ip otir. Sonin` menen bir 9aqitta ha`killiklerdin` o`zgesheliklerine qaray xizmetkerlerdin` usi tu`rinin` arasinda ha`meldar adamlar da ha`kimiyat ha`killeri boladi.
Xa`meldar adamlar dep belgili bir yuridikaliq aqibetlerge alip keletug`in ha`reketler islew huqiqi bar ma`mleketlik xizmetkerler ataladi. Ha`meldar adamlardin` ma`mleketlik ha`kimiyat ha`killiklerinin` ko`lemi ha`r qiyli boladi, bul islep turg`an lawazimina baylanisli ha`m tiyisli uyimlar haqqindag`i rejeler ha`m ustavlar menen belgilenedi. Ma`mleketlik uyimlardin` basshi xizmetkerleri ma`lelen, ministr, birlespenin` bas direktori, zavod direktori h.t.b. yuridikaliq ha`kimiyatliq sipattag`i anag`urlim ken` wa`killiklerge iye boladi. Nizamlar ha`m basqa da normativlik aktler tiykarinda ha`m usilardi orinlaw ushin usi ha`meldar adamlar o`zlerine ju`klengen waziypalardi orinlaydi ha`m qarawindag`ilardin` jumisina bag`dar beredi ha`m baylanistirip otiradi, huqiq aktlerin shig`aradi, buyriqlar beredi, mu`lkke biylik etedi, jumisqa qabillaydi ha`m jumistan shig`aradi, qarawindag`i xizmetkerlerdi xoshametleydi ha`m ta`rtip boyinsha jazalaydi.
Ha`meldar adamlar qatarina yuridikaliq aktler shag`ariw huqiqinan arilsa da, biraq yu
ridikaliq a`hmiyettegi ha`r qiyli ha`reketler isleytug`in qa`nieygeler de kiredi (operativ quram, funktsional xizmetkerler), ma`selen, emlewshi shipaker, oqitiwshi, kursliq imtixanlarda studentlerge baha qoyatug`in oqitiwshi.
Texnikaliq ataariwshilarg`a keletug`in bolsaq, onda bulardin` barlig`i ma`mleketlik-ha`kimiyatliq wa`killiklerge iye emes ha`m sonliqtan ha`meldar adamlardin` qatarina kirmeydi. Bul xizmetkerler o`zinin` jumisi menen o`zleri islenp atirg`an ma`mleketlik uyimnin` bir jo`n`kil islewi ushin jag`daylar du`zedi.
Ha`kimiyat wa`killeri - bular ma`mlekettin` atinan ma`mleketlik ha`kimiyatliq talaplar qoyiwg`a haqili ma`mleketlik xizmetkerler (buyriqlar, ko`rsetpeler beriw) ha`m o`zlerinin` soraminda turmaytug`in adamlarg`a ha`m uyimlarg`a ta`sir jasaw ilajlarin qollaniwi mu`mkin. Ma`selen, ma`mleketlik inspektsyalardin`, militsiyanin` xizmetkerleri, kemelerdin` kapitanlari, sud`yalar, prokurorlar, tergewshiler ha`m basqalar usinday yuridikaliq wa`killiklerge iye boladi.
Lawazimliq minnetler ha`m huqiqlar - bular ma`mleketlik xizmet qatnasiqlari tarawinda ma`mleketlik xizmetkerdin` tiyisli ha`m itimalli minez-qulqinin` ma`mleket belgilegen kepillestirgen ilajlari.
Basshilardin`, sonday-aq basqa da ha`meldar adamlar uliwma lawazimliq minnetleri ha`m huqiqlari: bular o`zinin` xizmet minnetin orinlaw payitinda ma`mlekettin` atinan ha`m sonin` tapsirmasi boyinsha huqiq qatnasinin` ta`repi sipatinda talaplar qoyiwg`a minnetli ha`m haqili, bul talaplar ekinshi ta`rep ushin minnetli bolip tabiladi. Bunda olar tek ma`mlekettin` emes, al puxaralardin` da huqiqlari menen nizamli ma`plerin qoyiwg`a, xizmet jag`dayinan qiyanet etip paydalaniwg`a, byurokratizmge ha`m shubalan`qiliqqa jol qoymawg`a minnetli. Olar sonday-aq puxaralardin` usinislarin, arzalarin ha`m shag`imlarin belgilengen mu`ddetlerde qarawg`a, olarg`a juwaplar beriwge ha`m za`ru`rli ilajlar ko`riwge minnetli.
Barliq ma`mleketlik xizmetkerlerdin` uliwma lawazimliq minnetleri: o`zinin` siyasiy sana-sezimin, basqariw ilimi tarawindag`i bilimlerin ku`ndelikli ken`eytip bariw, tapsirilg`an isti jaqsi biliw, o`zine za`ru`rli inta ha`m miynetke do`retiwshilik mu`na`sibetlestirip bariw, o`zlerinin` jumisina tiyisli belgilengen ta`rtip ha`m qa`delerdi buljitpay saqlaw, basshilardin` buyriqlarin ha`m biyliklerin o`z waqtinda sarras orinlaw, moral` normalarin saqlaw, xizmette ha`m onnan tisqarida o`zin ilayiqli tutip ju`riw, miynet ja`a`ma`tinde ta`rtipti bekkemlewge ja`rdemlesiw, ma`mleketlik ha`m `izmetlik qupiyani saqlaw kerek. Ma`mleketlik xizmetkerlerlerdin` hu`jdani menen miynet etiw ha`m miynet ta`rtibin saqlaw minnetlerine sani ha`m sapasina qara` usi miynetke haqi to`lew xuqiqi sa`ykes keledi. Olar lawazimli ayliqlarin ha`m belgilengen ta`rtipte siyliqlar aladi.
Ma`mleketlik xizmetkerlerdin` arnawli minnetleri ha`m xuqiqlari islep atirg`an lawaziminin` tu`rlerine baylanisli boladi. Ma`selen, yuridikaliq aktlerdi basip shig`ariw boyinsha, ma`mleketlik mu`lkti basqariw boyinsha xuqiqlar, qarawindag`i xizmetkerlerge ta`rtip sharalarin qollaniw ha`m xoshametlew xuqiqi ha`m basqalar arnawli xuqiqlarg`a jatadi.
Puxaralardin` ja`miyetlik birlespelerinin` xuqiqiy rejesi O`zbekstan Respublikasinin` Konstitutsiyasinin` 13 babinda bekitilgen (56-62-stat`yalar).
O`zbekstanda ja`miyetlik birlespeler xaqqinda Nizami tiykarinda siyasat, ekonomika, sotsialliq rawajlaniw, ilim, ma`deniyat, ekologiya ha`m turmistin` basqa da rawajlaniwinda o`zlerinin` xuqiqlarin, erkinliklerin ha`m nizamli ma`plerin birlesip a`melge asiriw ushin puxaralardin` erkin erk bildiriwi na`tiyjesinde payda bolg`an iqtiyarli bo`limshe ja`miyetlik birlespe bolip tabiladi.
Siyasiy partiyalar, massaliq xa`reketler, ka`siplik awqamlar, hayal-qizlardin`, jaslardin` sho`lkemleri ha`m balalar sho`lkemleri, veteranlardin` ha`m mayiplardin` sho`lkemleri, ilimiy , texnikaliq, ma`deniy ag`artiw, fizkul`tura-sport ha`m basqa da iqtiyarli ja`miyetler, do`retiwshilk awqamlari, jerleslik, fondlar, assotsiatsiyalar ha`m puxaralardin` basqa da birlespeleri ja`miyetlik birlespeler dep tanildi.
Kommertsiyaliq maqsetlerdi go`zleytug`in yamasa basqa ka`rxanalar ha`m sho`lkemlerdin` payda aliwina ko`meklesetug`in kooperativlik ha`m basqa da sho`lkemler ja`miyetlik birlespeler bolmaydi., sonday-aq diniy sho`lkemler, aymaqliq ja`miyet o`zin-o`zi basqariw uyimlari ( ken`esler, mikrorayonlardin` komitetleri, ma`helle, u`y ha`m basqa da ja`miyetlik ha`weskerlik uyimlari, xuqiq ta`rtibnn qorg`aw bo`limsheleri de ja`miyetlik birlespeler bolip esaplanbaydi, olardi ju`ziw ta`rtibi ha`m jumis basqa nizamshiliq penen belgilenedi.
Ja`miyetlik birlespeler nizam aldinda ten`.
Ja`miyetlik birldespelerdin` xuqiqlari olardin` ustavlarinda bekitiledi.
Ustavlarda, programmaliq xu`jjetlerde, basqa da aktlerde belgilengen maqsetlerdi ha`m waziypalardi a`melge asiriw ushin ja`miyetlik birlespeler o`zlerinin` maqsetleri ha`m waziypalari xaqqinda ma`limlemeni erkin taratadi, al nizamshiliq penen na`zerde tutilg`an jag`dayda ha`m ta`rtipte:
- ma`mleketlik ha`kimiyat ha`m basqariw uyimlarin du`ziwge qatnasadi;
- nizam shig`ariw intasin a`melge asiradi;
- ma`mleketlik ha`kimiyat ha`m basqariw uyimlarinin` sheshimlerin islep shig`iwg`a qatnasadi;
- ma`mleketlik ha`m ja`miyetlik uyimlarda o`z arzalarinin` (qatnasiwshilarinin`) nizamli ma`plerin usinadi ha`m qorg`aydi.
O`zbekstan Respublikasinin` nizamshilig`i menen, al Qaraqalpaqstanda respublikanin` nizamshlig`i menen na`zerde tutilg`an basqa da wa`killerdi a`melge asiradi.yu
Partiyalar o`z ag`zalarinin` siyasiy erkin bildire otirip, ma`mleetlik ha`kimiyat ha`m basqariw du`ziwdi, sonday-aq xaliq deputatlarinin` ken`eslerine saylang`a o`zlerinin` wa`killeri arqali ha`kimiyat uyimlarinin` jumisina qatnasiwdi tiykarg`i waziypalar etip qoyadi.
Ka`siplik awqamlar ma`mleketlik uyimlar menen, xojaliq sho`lkemleri, kooperativlik ha`m basqa da ja`miyetlik birlespeler menen o`z-ara qatnasiqlarda o`ndiris tarawinda, sotsial-ekonomikaliq ha`m ma`deniy tarawlarda ka`siplik awqamlari xaqqinda ha`reket etip turg`an nizamshiliqqa muwapiq ka`siplik awqamlar ag`zalarinin` ma`plerin usinadi ha`m qorg`aydi.
Ja`miyetlik birlespeler, olardin` sho`lkemleri o`z menshiginde jag`daylarg`a, qurilislarg`a, turaq jay fondina, u`skenelerge, ma`deniy ag`artiw ha`m dawalaw maqsetindegi mu`lkke, aqsha qarjilarina, aktsiyalarg`a, basqa baxali qag`azlarg`a ha`m o`zlerinin` ustavi menen na`zerde tutilg`an jumisti maerialliq ta`miynlew ushin za`ru`r bolg`an basqa da na`rselerge iye boliwi mu`mkin. Ja`miyetlik birlespelerdin` menshiginde sonday-aq baspalar, o`zlerinin` ustavlarinda na`zerde tutilg`an maqsetlerge muwapiq basqa da ka`rxanalar boliwi mu`mkin.