Joba: Psixologiya neni u`yretedi Ol qanday pa`n

Joba: Psixologiya neni u`yretedi Ol qanday pa`n

Tema 1 I BAP. PSIXOLOGIYa PA`NININ` PREDMETI HA`M ONIN` A`MELIY WAZIYPALARI

JOBA:
1. Psixologiya neni u`yretedi Ol qanday pa`n
2. Shig`is oyshillari adam psixikasi haqqinda.
3. Psixologiyaniq tiykarg`i tu`sinikleri.
4. Psixologiya pa`ninin` tarawlari.
5. Psixologiya pa`nler dizimindegi orni.
6. Psixologiyanin` ja`miyet ornindag`i roli.
Adam bar eken, ol o`zinin` o`mirlik ta`jiriybesine tiykarlanip, ol yamasa bul halda qabil etiw, du`n`yani an`law, zat ha`m qubilislardi ajiratiw siyaqli qa`siyetlerge iye ekenligi haqqinda o`zine o`zi esap beredi.
Bizler ku`nde quslardin` dawisin, muzika dawisin, adamnin` so`ylegenin, uship o`tip baratirg`an samolet dawisin esitemiz. A`tirapimizdi orap turg`an na`rse terek, haywanlar, mashinalardi ko`remiz. Olardin` ren`i ha`m ko`lemin ajirata alamiz. Gu`llerdin` ren`in, iyisin ha`m avtomobil janilg`isinin` iyislerin, konfet ha`m duzdin` da`mlerin ajirata alamiz. Ha`r qanday adam ushin oqig`an kitabi u`stinde pikir ju`ritiw, erten`gi ku`n ta`shiwshlerin oylawi ha`m rejelestiriwdi, qanday bir mashqalani sheshiwi a`dettegi jag`dayg`a aylang`an. Ko`z aldimizg`a uzaq waqit ko`rmegen kisimizdin` obrazin keltiremiz, qashanlarda o`zlestirgen oqiw materialin esleymiz. Hesh qashan shiqpag`an kosmosti ko`z aldina keltiremiz ha`m hesh qashan ko`rmegen ertek qaharmanlarinin` o`zine ta`n ta`replerin ko`z aldimizg`a alip kelemiz ha`m jaratamiz. Adam o`zin orap turg`an du`n`yani tek bilip qalmay og`an o`zinin` mu`na`sibetin bildiredi, sezedi.
Qaysidir na`rseler oni quwantiradi, basqa zatlarg`a ol biyparwa boladi, ha`r qiyli na`rseler oni qayg`ig`a saladi. Jaqsi kitap satip alip, oni oqisa, keypimiz jaqsi boladi. Qanday da bir adamnin` unamsiz ha`reketi bizde naraziliq tuwdiradi. Adam du`n`yani qabil etip qana qalmay onda ha`reket etedi, o`z aktivligin ko`rsetedi, qarar shig`aradi. Maqsetine umtiladi, qiyinshiliqlarg`a dus kelgende qatan`liq ha`m erkli sipatlarin ko`rsetedi.
Sonin` menen birge adam birer ta`repi menen, basqalardan ayirilip turadi: birew texnikag`a qizig`adi, birew muzikag`a, ja`ne birew sportqa, kimdedir uqipliliqlar basqada qosiq jaziw, sonin` menen birge texnik uqipliliqlar bar, kimdir ha`reketshen` et, turaqsiz, basqa birew basin`, biypariq, u`shinshisi  xosh kewilli, shaqqan; birew miynetkesh ha`m kem ga`p, birew jalqaw, maqtanshaq ha`m t.b.
Bulardin` ha`mmesi  sezim, erk, este saqlaw, oylaw, qiyal, emotsiya, qabil etiw, temperament ha`m xarakterler  adam psixikasinin` qubilislari.
Psixik qubilislardi u`yreniwshi pa`n psixologiya delinedi. Psixologiya  bul o`mirlik xizmettin` ayriqsha formasi sipatindag`i psixikanin` faktleri nizamliqlari ha`m mexanizmlerinin` ko`rinisin ha`m rawajlaniwin u`yreniwshi pa`ndir.
Psixika degende, joqari da`rejedegi materiyanin` o`zgesheligini tu`sinilip, ol ob`ekttin`, barliqtin` sa`wleleniwinde ko`rinedi, sub`ekt xizmetin, ma`lim maqset tiykarinda jo`neltedi ha`m de minez-quliq negizinde qa`liplesedi.
Psixologiya  ju`da` qa`dimgi ha`m sol menen birge jaqinda payda bolg`an pa`n. psixik ha`diyselerdin` da`slepki izertleniwi qa`dimgi yunon oyshili Aristotel` (mil.al. 384-322) din` G`Ruh haqqindaG` traktatinda berilgen. Psixik ha`diyseler ha`m olardin` nizamliqlarina tiyisli ilimiy izertlew isleri XIX a`sirdin` ekinshi yariminda, ilimiy psixologiya tiykarlari bolsa XIX ha`m XX a`sir ortasinda ju`zege kelgen.
Psixologiyanin` pa`n sipatinda ju`zege keliw basqishlarina to`mendegi sxemada ko`riw mu`mkin.
Sxema 1.

IV basqish	Psixologiya  psixikanin` mexanizmleri, faktleri ha`m nizamliqlari haqqindag`i pa`n sipatinda	Ilimiy psixologiyanin`  zamanago`y basqishi
III basqish	Psixologiya  adam minez-qulqin u`yreniwshi pa`n sipatinda.	XX a`sirde payda bolg`an. psixologiyanin` maqseti  adamnin` konkret minez-qulqin, adam mu`na`sibetleri ha`m reaktsiyalarin baqlawg`a alindi. Minez-quliqqa sebep boliwshi motivler esapqa alindi.
II basqish	Psixologiya  sana haqqindag`i pa`n sipatinda	XVII a`sirde ta`biyiy pa`nler payda boliwi menen ju`zege keldi. Pikirlew, istek  sana deb alindi. Tiykarg`i metod sipatinda adamnin` o`zin-o`zi baqlawi alindi.
I basqish	Psixologiya  ruwx haqqidag`i pa`n sipatinda	Psixologiyag`a bunday ta`riyp 2300 jil aldin berilgen. Ruwh dep adam o`mirindegi ha`mme tu`sinip bolmaytug`in na`rseler qabil etildi.

Shig`is psixologiyaliq ko`z qaraslardin` payda boliwinda ulli shig`is oyshillarinin` roli u`lken bolg`an. Olar arasinda Al-Xorazmiy (783-850), al Farobiy (873-850), Abu Rayhon Beruniy (973-1048), Abu Ali Ibn Sino (980-1037), Mirza Ulug`bek (1324-1409)ler o`zlerinin` adam psixikasi ha`m jas a`wladti ta`rbiyalawg`a tiyisli bay pikir ha`m qaraslarin miyras etip qaldirg`an. Olar arasinda a`sirese Abu Ali Ibn Sinonin` logika, metofizika. Ta`biyiy pa`nler (meditsina) haqqindag`i pikirleri usi da`wir ilimiy rawajlaniwg`a u`lken u`les qosti. Ol arnawli psixologik mashqalalar menen shug`illang`an alimlardan biri. Onin` ruwx haqqinda, nerv dizimi, miydin` funktsional du`zilisi haqqindag`i pikirlerine nerv diziminin` zamanago`y ko`z qaraslarina uqsas. A`sirese, Abu Ali Ibn Sinonin` temperament haqqindag`i ta`liymati ha`r bir adamg`a, onin` temperament qa`siyetlerine qarap jantasiw za`ru`rligi haqqindag`i pikirleri 1000 jildan son`da zamanago`y psixologiyada o`z ko`rinisin tapqan. Abu Ali Ibn Sino du`n`yada birinshi bolip psixoteraksitik usillardi qollap ko`rgen alimlardan biri.
Abu Ali Ibn Sinodan son` Orayliq aziyada psixologiyaliq mashqalalar menen shug`illang`an alim ushiramag`an bolsa da xaliq awizeki do`retiwshiliginde psixologiya ko`z qaraslardi ko`riw mu`mkin. A`debiy qaharmanlar arqali aytilg`an pikirler belgili ko`rinislerdi qurap, olar ilimiy ko`z qaraslardin` payda boliwi ha`m rawajlaniwina tiykar bolip xizmet etedi ha`m usi menen birge psixologiyanin` pa`n sipatinda qa`liplesiwine tiykar boldi.
Belgili oyshillar qatarina Umar Xayyam (1048-1123), A.Navoiy (1441-1501), Mashrab (1657-1711)di kiritiw mu`mkin. A`sirese A.Nawayi shig`armasinda ka`mil insan haqqindag`i ideyalar teren` aytilg`an bolip, bul barista A.Nawayinin`
Kamol a`t kasbkim, alam u`yidin,
Senga farz wlmag`ay g`amkon choqmoq.
Jahondin notomon wtman,
Biayni erur hammamdan nopok chiqmoq  degen pikirleri ha`r bir adam ka`milligin o`zine ishor etip aliw za`ru`rligin an`latadi. Bul pikirler bu`gin de o`zinin` a`hmiyetin joq etpey, psixologik qaraslar, milliy sana, milliy ideyani qa`liplestiriwde ta`lim ta`rbiya protsesinde ken`nen qollaniliwi tiyis.
Demek, psixika o`zine ta`n du`n`ya. Ondag`i protsesler, jag`daylar bar, bir-birine jeke halda payda bolmaydi. Olar bir-birine baylanisli ha`m bir-birine ta`sir etedi. Sonin` ushin barliq psixik qubilislarda ta`rtiplestiriw, klassifikatsiyalaw mu`ta`jligi payda boladi. Soni da aytiw kerek, psixologiyada psixik protsesler, psixik jag`daylar ha`m jeke adamnin` psixik o`zgeshelikleri ajiratiladi.
Psixik protsesslerge psixik xizmettin` ayriqsha formalari kiredi. Psixik protsesler janli protses bolip, ol egiliwshen` kelip shig`iwi boyinsha aldinnan tayarlanbag`an, demek ol qa`liplesiwshen`, rawajlaniwshan`, ol yamasa bul na`tiyjelerdi payda etiwshi (psixik jag`daylar, tu`sinikler, emotsiyalar, ma`selelerdi sheshiw yamasa sheshpewlik t.b.).
Psixologiyada biliw protsessleri (aqiliy yamasa intellektual) bar bolip, olar du`n`yani adam ta`repinen biliwge, aqlawg`a qaratilg`an.
Bul en` basta sezimler bolip a`piwayi biliw protsesleri. Sezgi zat ha`m qubilislardin` a`piwayi qa`siyetlerin psixik qubilis sipatinda, sub`ektiv sa`wleleniw bolip ol tuwrali tuwri sezgi organlarina ta`siri na`tiyjesinde (ren`, dawis, iyis, da`m t.b.) ju`zege keledi.
Qabil etiw  predmetler, jag`day ha`m qubilislardin` sa`wleleniwi bolip, ol qozg`awshilardi sezgi organlarina ta`siri na`tiyjesinde payda boladi. bul bizin` este saqlawimiz bolip esaplanadi. Este saqlaw bul este alip qaliw, eske tu`siriw, este saqlaw ha`m umitiw protsesi bolip ol este alip qaling`an ta`jriybeni qayta tiklewge ja`rdem beredi ha`m qarim-qatnasta paydalaniwg`a xizmet etedi.
Oylaw  adam aqiliy xizmetinin` en` joqari formasi bolip ol ob`ektler ortasinda aniq baylanis ha`m mu`na`sibetlerdi ornatiwshi do`retiwshi du`n`yani ju`zege keltiriw, mashqalalardi sheshiw, jan`a bilimlerdi jaratiw menen baylanisli bolg`an protses. Oylaw arqali du`n`yadag`i ob`ektler arasinda baylanis ha`m mu`na`sibetler ornatiladi, ol sub`ektti jan`a bilimlerdi iyelewge, mashqalalardi sheshiw, misal sheshiw, ilimiy jan`aliqlardi jaratiwg`a xizmet etedi.
Sonin` menen qiyal  buring`i ko`z qaraslar tiykarinda jan`a obrazlardin` jaratiliwina xizmet etetug`in protsess.
Psixologiyada emotsional protsessler usi menen birge erkli protsesler ha`m is-ha`reketler de bar.
Sezimler barliqtag`i predmet ha`m ha`diyselerge adamnin` sub`ektiv mu`na`sibetlerinin` keshiwi tu`sinilip olar belgili da`rejede turaqli.
Erkli protsesler  bul adamnin` o`zin basqariwda ko`rinetug`in protses bolip bul jag`day adamdi o`z psixikasin is-ha`reketlerin basqariw uqibinda ko`rinedi. Erk qiyinshiliqlardi jen`iwde, belgili maqsetlerge erisiwde ko`rinedi.
Psixik na`tiyjeler  bul psixik protsesler jemisi. Bular: seimler obrazi, qabil etiw obrazlari, ko`z qaraslar (este saqlaw ha`m qiyal ko`rinisleri) ha`m tu`sinikleri esaplanadi.