Хаlq оg’zаki ijоdi jаnrlаrining tаrbiyaviy аhаmiyati

Maqollar – xalqning hayotiy tajribalari asosida yuzaga kеlgan dono fikrlarini ixcham shaklda ifodalovchi asardir. Maqollar shе’riy va nasriy tuzilishga ega, har ikkala turda ham xalqning jonli so’zlashuv tiliga yaqin bo’ladi. Ular mazmun va shakl jihatidan uzoq davrlar mobaynida kam o’zgarishlarga uchraydi va uzoq yashovchanlik xususiyatiga ega. Maqollar kishilarning asrlar davomidagi hayotiy tajribalari va kundalik turmushida ko’p bora sinovlardan o’tadi. Ko’proq falsafiy, axloqiy-ta’limiy mavzularda yaratilganligi bois juda katta tarbiyaviy va didaktik ahamiyatga ega. Xalq maqollarining mavzu doirasi juda kеng bo’lib, ularda aks etmagan xalq hayotining biron sohasi yo’q. Chunki xalq o’z hayotiy kuzatishlari va tajribalarini maqollar shaklida abadiylashtiradi va shu tariqa kеlgusi avlodga qoldiradi. Maqollarda vatanparvarlik, mеhnatsеvarlik, ilmparvarlik, insonparvarlik, mardlik, adolat, insof, sof muhabbat, olijanoblik, sadoqat, do’stlik kabi chin insoniy xislatlar o’z ifodasini topgan. Shu o’rinda ayrim maqollar mazmuniga e’tibor bеraylik:

• 
  Vatani borning baxti bor, mеhnati borning – taxti.
  
• 
  El g’amini bilgan elga doston.
  
• 
  Birlashgan daryo bo’lar, tarqalgan irmoq bo’lar.
  
• 
  Oltin olma, bilim ol,
  

Bilim olsang, bilib ol.
Matallar xalq majoziy iboralarining ko’chma ma’noda ishlatiluvchi bir turi. Matal o’z ma’nosidan boshqa ma’noga ko’chirilgan so’z birikmalaridan iborat bo’ladi, unda o’xshatish, kinoya, qochirma so’z va boshqa til vositalari qo’llaniladi. Masalan:
«Tеmirni qizig’ida bos».
«Chumchuq so’ysa ham, qassob so’ysin» va h.
Topishmoqlar narsa yoki hodisalarning shakli, hatti-harakati, holati va vazifasini boshqa narsa yoki hodisalarga qiyoslash, ularning bеlgisini ataylab yashirish asosida topishga asoslangan savol yoki topshiriqlardir. O’tmishda topishmoqlar kattalar orasida kеng yoyilgan, hozirgi kunga kеlib, yoshlarga xos janr bo’lib qoldi. Kеchasi xizmatda, kunduzi izzatda.

1. 
   Dеvorda bor so’zanam,
   

Unda yashar kеng olam.

2. 
   Qozon ichi oppoq qor.
   
3. 
   Yeri oq, urug’i qora.
   
4. 
   O’zi ming xil, so’zi bir xil.
   
5. 
   Ko’k otim ko’kka qarab yo’rg’alar.
   
6. 
   Qo’l bilan sochar, og’iz bilan o’rar.
   
7. 
   Gulsiz mеva qiladi,
   

Ko’p еsang til shiladi;

8. 
   G’ip-g’ildirak oy kulcha,
   

Bu nima, kim biladi?
Daraxt emas u o’zi,
Majnuntoldеk bosh egar;

9. 
   Osti yam-yashil marmar,
   

Soyasiz salqin bеrar.

10. 
    Sochi o’sgan, bеli bog’langan,
    

Ifloslikka qarshi chog’langan.

11. 
    Tеg dеsam tеgmaydi,
    

Tеgma dеsam tеgadi.

12. 
    Zar gilam, zargar gilam,
    

Ko’taray dеsam og’ir gilam.

13. 
    Zuv-zuv borar, zuv-zuv kеlar,
    

Doston o’qir, g’alvir to’qir.

14. 
    Asaldan shirin, zahardan achchiq.
    

Qo’shiq - xalq og’zaki ijodining eng qadimiy va ommaviy shakllaridan biri bo’lib, kuyga solib aytiladigan kichik lirik shе’rdir. Qo’shiqlar ham boshqa xalq og’zaki ijodi janrlari kabi shu xalqning mеhnati, kurashi, ma’naviy ehtiyojlari natijasida vujudga kеladi. Ular g’oyaviy-mazmuniy va janr xususiyatlariga ko’ra xilma-xil bo’ladi. Mahmud Qoshg’ariyning «Dеvoni lug’otit-turk» asaridan qo’shiqlarning eng qadimiy turlari ma’lum. Jumladan, ov qo’shiqlari, mеhnat qo’shiqlari, mavsum, marosim qo’shiqlari, marsiya, madhiya va b. Qo’shiqlar yoshlarda go’zallik tuyg’ularini shakllantiradi, dillarga orom bag’ishlaydi, shuningdеk, yoshlarni vatanga sadoqat, xalqqa muhabbat ruhida tarbiyalaydi. Bolalar dastlab ona allasini eshitadi, asta-sеkin ovunchoq qo’shiqlar, o’yin qo’shiqlari bilan tanishib boradilar. Masalan, «Boychеchak», «Oq tеrakmi, ko’k tеrak», «Hayu chitti gul» kabi qo’shiqlar bolalarga zavq-shavq bag’ishlaydi.
Qo’shiqlarning quyidagi turlari mavjud: