Ham antonimiyaliq paradigma

II.3. Antonimlerdin` sinonimler menen o`z ara qatnasi
Tilshi ilimpazlar antonim ham sinonimnin` o`z ara baylanisi, o`z ara tasiri maselesine diqqat awdardi.1 Sinonimlik-antonimlik qatnaslardi o`z ara baylanisli izertlew leksikologiya, semasiologiya ushin da ahmiyetli. Leksikaliq kategoriyalardi bir dialektikaliq putinlik, bir sistemanin` elementleri sipatinda uyreniw mumkinshiligin beredi. Manileri bir-birine jaqin ham manileri bir-birine qarama-qarsi so`zlerdin` semantikaliq qatnaslarin uyreniw bul leksika-semantikaliq kategoriyanin` manilerin teren`irek tusiniw, so`zdin` konteksttegi astarli manilerin aniqlaw mumkinshiligin beredi. Sinonimlik-antonimlik qatnaslar leksikadag‘i yen` ahmiyetli sistemaliq qatnaslar mashqalasi menen baylanisli. Antonimlik-sinonimlik qatnaslardi izertlew barisinda til biliminde antonimiyaliq qatar (AQ), sinonimiyaliq qatar (SQ), antonimlik-sinonimlik blok (ASB), antonimlik-sinonimlik paradigma (ASP) tusinikleri payda boldi. Qaraqalpaq til biliminde antonimler menen sinonimlerdin` o`z ara baylanisi yele arnawli izertlewdin` obyekti bolg‘an joq. A.Bekbergenovtin` maqalasi «Sinonimler ham antonimler» dep atalg‘ani menen, onda bul yeki semantikaliq kategoriyanin` o`z ara baylanisi so`z yetilmegen. Maqalada antonimler o`z aldina, sinonimler o`z aldina qaralg‘an.1 Sonliqtan bul bo`limde biz antonimler menen sinonimlerdin` o`z ara qatnasi maselesin uyreniwdi waziypa yetip belgiledik.
Antonimler menen sinonimler arasinda og‘ada tig‘iz baylanis bolip, olar o`z ara bir-birin aniqlaw xizmetin atqaradi. Biz qanday da bir so`zdin` antonimin tabiw ushin, onin` sinonimin yadqa tusiremiz ham kerisinshe bir so`zdin` sinonimin tabiw ushin onin` antoniminen paydalanamiz. Maselen: jan`a so`zinin` antonimin tabiw ushin onin` taza degen sinonimin, al azzi degen so`zdin` sinonimin aniqlaw ushin onin` kushli degen antonimin yesleymiz. Misali: Ayshanin` ko`zi soqir bolg‘ani menen juda bir taza kempir yedi (S.Nurimbetov). Jan`a yedim ham go`nerdim, Oni hesh bir umitpaspan (Kunxoja). Bular azzini qolaylaydi, -dedi Biybi (T.Qayipbergenov). Kiyatirg‘an atli jigit onnan kushli keldi (A.Shamuratov). Dunyada adamnan kushlirek yamasa azzirek, adamnan batiriraq yamasa qorqag‘iraq, adamnan aqilliraq yamasa napamirek, tusiniwi qiyin qospali, o`zgermeli qaysi maqluqat bar? (T.Qayipbergenov).
M.R.Lvov antonimler so`zligi haqqinda ayta kelip, leksikaliq birliklerdin` semantikaliq tabiyatin aship beriwde antonimler so`zligi menen sinonimler so`zligi bir-birin toliqtiradi. Sonliqtan inglis, fransuz, nemis ham t.b. tillerdin` ko`plegen so`zlikleri «Sinonimler ham antonimler so`zligi» dep atalg‘an,2 -dep jazadi.
Bir sinonimlik qatardag‘i bir so`z yekinshi bir sinonimlik qatardag‘i so`z benen yamasa olardin` hammesi menen sinonimlik qatar duzedi. Misali: duzew - on`law - saliw so`zleri bir sinonimlik qatar duzedi. Bul sinonimlik qatardag‘i ush so`z benen de buziw so`zi antonimlik jupliq duze aladi: duzew - buziw, on`law - buziw, saliw - buziw. Misali: Tawdi, tasti jel buzar, Adamzatti so`z buzar (Qq.x.n-m.). Kaywani uyin duzer, Biygana boyin duzer (Qq.x.n-m.). Ustali yel duzeler, qassapli yel buzilar (Qq. x. n-m.). Buzdi go`ne qamis qosin, Makanlap ko`ldin` jag‘asin (Berdaq). Sing‘an arbalardi on`lap, qora-qopsini tazalaw kerek (K.Sultanov). Zaharli qastiyan qara jilannin`, Ordalarin buzip oyran yetermen (Omar). Paraxatshiliq ushin gures, Bo`getlerdi o`ter buzip (I.Yusupov). Sol joldi saliwg‘a xalqin` quniqti, Qiyin isti qiriq bo`liwge shiniqti (A.Dabilov).
Qaraqalpaq tili sinonimlerinin` qisqasha so`zliginde son`g‘i, keyingi, artqi, aqirg‘i, izgi so`zleri bir sinonimlik qatarg‘a, daslepki, adepki, awyelgi, buring‘i, baslapqi so`zleri bir sinonimlik qatarg‘a kiretug‘ini ko`rsetilgen.1 Bul yeki sinonimlik qatardag‘i so`zlerden to`mendegidey antonimlik jupliqlar duziledi: son`g‘i - adepki, son`g‘i - awyelgi, son`g‘i - buring‘i, son`g‘i - baslapqi, son`g‘i - azelgi, keyingi - adepki, keyingi - awyelgi, keyingi - baslapqi, keyingi - buring‘i, keyingi - azelgi, aqirg‘i - adepki, aqirg‘i - awyelgi, aqirg‘i - buring‘i, aqirg‘i - baslapqi. Al artqi - adepki, artqi - awyelgi, artqi - buring‘i, artqi - baslapqi, artqi - azelgi, aqirg‘i - azelgi, izgi - adepki, izgi - awyelgi, izgi - buring‘i, izgi - baslapqi, izgi - azelgi so`zleri antonimlik jupliqlar duze almaydi. Al aste, jay, tosan`, aqirin sinonimlik qatari tez, jildam, shaqqan, darriw sinonimlik qatari menen toliq antonimlik qatnasqa tusedi: aste - tez, jay - tez, tosan` - tez, aqirin - tez, jay - jildam, jay - shaqqan, jay - darriw, tosan` - tez ham t.b.
Sinonimler menen antonimlerdin` qatnasi o`zinin` o`zgesheligine ham quramalilig‘ina iye. Antonimler menen sinonimlerdin` baylanisi sonda ko`rinedi, qanday da bir sapaliq belginin` har qiyli darejesin bildiretug‘in so`zler tiykarinda payda boladi. Sinonimlik qatarlardin` ishinde salistirmali qarama-karsi mani antonimlik jupliqlardin` payda boliwi bir neshe faktorlarg‘a baylanisli boladi. Birinshiden, salistirilatug‘in sinonimiyaliq qatarlardin` ko`lemine, yekinshiden, har bir sinonimlik qatardag‘i so`zdin` manisinin` ayirmashilig‘i xarakterinen, ushinshiden, emotsional-bahalaw yamasa stilistikaliq xarakterinen, sonday-aq, salistirmali qarama-qarsi manili so`zlerdin` dizbeklesiwi darejesine baylanisli boladi. Yeki sinonimlik qatardag‘i antonimiyaliq qatnastag‘i so`zlerdin` ortasinda radial ham siziqsha tarizli baylanis boladi. Radial baylanis bolg‘anda, bir sinonimlik qatardag‘i so`z basqa sinonimlik qatardag‘i har bir so`z benen antonimlik jupliq xizmetin atqaradi. Al siziqsha tarizli baylanis bolg‘anda, bir qatardag‘i sinonimler qarama-qarsi qatardag‘i tek bir so`z benen antonimlik qatnasta boladi. Sinonimlik-antonimlik qatnaslar belgili forma ham modeller tiykarinda sho`lkemlesedi. Antonimlik qatarlar yeki toparg‘a bo`linedi: yeki qatarli struktura ham bir qatarli struktura. Yeki qatarli qurilista antonimlik qatardin` yeki ag‘zasinin` da sinonimi boladi. Bir qatarli strukturada antonimlik qatardin` ag‘zalarinin` tek birewinin` sinonimi boladi.
Sinonimler ham antonimler bul paradigmanin` integral-differensialliq belgileri onin` barliq sin`arlari ushin birdey bolg‘an bir paradigmag‘a sho`lkemlesiwi zarur. Bunday birlesiw ilimpazlar tarepinen har qiyli terminler menen atalg‘an. M.R.Lvov oni «antonimlik uya» dep atasa,2 M.I.Fomina «antonimlik qatar», dep ataydi,3 L.A.Novikov «antonimlik blok» dep atasa,1 V.V.Ivanova «antonimlik-sinonimlik blok»