Ham antonimiyaliq paradigma

II.BAP.QARAQALPAQ TILINDEGI ANTONIMLERDIN` BASQA LEKSIKA-SEMANTIKALIQ KATEGORIYALARG‘A QATNASI
HAM ANTONIMIYALIQ PARADIGMA
II.1. Antonimlerdin` payda boliwi ma`selesi
So`zlik quramda antonimlerdin` payda boliw sebeplerin tusindiriw qiyin ham quramali masele bolip yesaplanadi. Bul antonimlerdin` tabiyatinan kelip shig‘adi. Dunyanin` qarama-qarsiliqlardan turatug‘inlig‘i haqqinda pikirler antik dawirlerden baslap-aq ilimpazlarg‘a ma`lim bolg‘an. Demek, jaratilistin` o`zi qarama-qarsiliqlarg‘a qurilg‘an. Al antonimlerdin` bug‘an qanday qatnasi bar? degen soraw payda boladi. Qazaq tilindegi antonimlerdi arnawli izertlegen J.Musin: «Lingvistikada qarama-qarsi tusiniklerdi an`latiwshi so`zler antonimler, al qarsiliq tusiniklerdi bildiriwshi so`zler bolimsizliq kategoriyasi dep ataladi. Biraq bul antonimler so`z emes, al tusiniklerdi an`latiwshi topar degendi an`latpaydi. So`zlerdin` qarama-qarsilig‘i – antonimler qubilislardi o`zinshe sawlelendiriwi menen tikkeley baylanisli yemes»1. dese, qaraqalpaq til biliminde A.Bekbergenov: «Antonimler predmettin` yamasa onin` belgilerinin` qarama-qarsilig‘in emes, al tek olardin` manilerinin` qarama-qarsilig‘in ko`rsetedi»2 -dep jazadi. Al qirg‘iz tilindegi antonimlerdi arnawli izertlegen B.Usubaliyev bolsa: «Manidegi qarama-qarsiliq so`zdin` semantikaliq qasiyetinen kelip shiqpaydi, al obyektiv qarama-qarsiliqlardi bildiriwinen payda boladi. Antonimlerdin` obyektiv tiykarlarin tikkeley obyektiv ham pragmatikaliq (obrazli) qarama-qarsiliq quraydi. Olar ekewi de real»3 -dep ko`rsetedi. Biz B.Usubaliyevtin` pikirine qosilamiz. O`ytkeni so`zler, sonin` ishinde antonimler zat, qubilis, hareketlerdin` yen` uliwmaliq belgilerinin` atamalari bolip yesaplanadi. «Tusiniklerde tek g‘ana en` ahmiyetli belgilerge tiykarlang‘an predmetler ko`rsetiledi. Belgi degenimizdin` o`zi predmetlerdin` bir-biri menen usasliqqa yamasa ayirmashiliqqa iye boliwin ko`rsetiwshi tiykar. … tusinik bir tekles predmetlerdin` ko`pliginin` yen` ahmiyetli belgilerin uliwmalastiriw natiyjesinde payda bolip, realliqti (haqiyqatliqti) ilimiy biliwdin` yen` tiykarg‘i formalarinin` biri.4 A.Bekbergenov antonimlerdin` predmet yamasa onin` belgilerinin` qarama-qarsilig‘in yemes, al tek olardin` manilerinin` qarama-qarsilig‘in ko`rsetetug‘inin ayta kelip, bas, ayaq yamasa ot, suw bir-birine qarama-qarsi qoyilip turg‘an predmetler yemes, al olar bizdi qorshag‘an dunyada birgelkili zatlar. Misali: bas, ayaq adam musheleri bolsa, ot, suw bizge birdey kerek bolg‘an real narse yekenin aytadi.1 Bir jag‘inan bul pikirdi maqullawg‘a boladi, biraq bul keltirilgen so`zlerdin` antonim boliwinin` tabiyatin teren`irek uyrenip qarasaq, bas ham ayaq so`zlerinin` antonim boliwinin` tiykari sapaliq manige – birinin` joqarida (bas), yekinshisinin` to`mende (ayaq) ornalasiwina baylanisli. Conday-aq ot – issi, al suw – suwiq boliwina baylanisli olar arasinda da antonimlik qatnas payda boladi. Bulardan juwmaq shig‘aratug‘in bolsaq, antonimler sapaliq mani yamasa sapaliq belgilerdi bildiriwshi so`zler bolip yesaplanadi. Zat, qubilis, hareketler sapaliq belgileri boyinsha jaqsi yamasa jaman, ko`lemi boyinsha ulken ya kishi, salmag‘i boyinsha awir ya jen`il, oring‘a qatnasi boyinsha uzaq yamasa jaqin ham t.b. boliwi mumkin. Manilerinde zat ham qubilislardin` sapaliq belgileri aniq ham toliq sawlelengen so`zler antonimlerdi payda yetedi. Bunnan antonimlerdin` tilde payda boliwinin` tiykari jaratilistag‘i zatlar menen qubilislardin` qarama-qarsilig‘i degen juwmaqqa kelemiz. Biraq antonimlerdin` tiykarin quraytug‘in qarama-qarsiliqlar birdey yemes. Bul o`zgeshelikti yesapqa alip B.Usubaliyev antonimlerdi yekige bo`lip qarag‘an:
1. Tikkeley obeaktiv qarama-qarsiliqlardi an`latiwshi antonimler;
2. Pragmatikaliq qarama-qarsiliqlardi an`latiwshi antonimler.2Obyektivlik shinliqtag‘i zat ham qubilislar bir-birinen o`zlerinin` ko`lemi, salmag‘i, ren`i, orin ham waqitqa qatnasi ham t.b. belgileri boyinsha ajiraladi. Olardi biz bir-birine salistiriw arqali aniqlaymiz. Misali: Mag‘an tarliq yetip atir, Bul Hindistan ken` bolsa da (K.Mambetov). «Birde sansiz jaman bolsan`, birde asa jaqsi bolsan` adamlar ko`zine tusesen`» degen gap duris yeken-da (A.Abdiyev). Keltirilgen misalda antonimler salistiriw arqali payda bolg‘an. Sebebi zatlardi, belgilerdi bir-birine salistirg‘anda olar o`z ara qarama-qarsiliqlardi payda yetedi. Misali: ken` ham tar so`zleri bir-birine antonim boladi. Olardi ken` stadion – tar stadion, ken` bo`lme – tar bo`lme degen kontekstlerde keltirip qarag‘animizda predmetlerdin` salistirmali qarama-qarsi qoyiliwi aniq seziledi. Bul tikkeley obyektiv qarama-qarsiliqlardi an`latiwshi antonimlerdin` bir turi – salistirmali qarama-qarsiliqlardi bildiriwshi antonimlerdi payda yetedi. Al olardin` yekinshi turi – absolyut qarama-qarsiliqlardi an`latiwshi atonimler bolip, olar hareket, qubilis, protsesslerdin` putkilley qarama-qarsilig‘in an`latadi. Misali: At beline minedi, Iynine sawit kiyedi («Alpamis»). Atlardan jerge tusedi, Sawitlarin sheshedi («Maspatsha»). Kewlimde qaynap qosiq, Tabilmadi hesh bir dosliq (Kunxoja). Qazandag‘i suwip qalg‘an tamag‘imdi ishtim de, tapsirmani tayarlap aliw ushin otirdim (T.Qayipbergenov). Misaldag‘i kiyedi – sheshedi, qaynap – suwip so`zleri tikkeley absolyut qarama-qarsiliqlardin` tiykarinda payda bolg‘an.
Hazirgi qaraqalpaq tilindegi salistirmali qarama-qarsi mani an`latiwshi antonimler, tiykarinan, sapaliq, jag‘dayliq, qasiyet manilerin, al absolyut qarama-qarsi mani an`latiwshi antonimler qubilis, protsess, hareket manilerin an`latiwshi so`zler arasinda bolatug‘inlig‘i ma`lim boldi. Pragmatikaliq antonimler haqqinda L.A.Novikov bilay deydi: «…qarama-qarsiliq tuwra manisinde berilmeydi, al pragmatikaliq jol menen, obrazli qarama-qarsi qoyiw menen beriledi».1 Demek, bunda so`zler awispali manide antonimlik qatnasqa tusedi. Joqarida keltirilgen bas-ayaq so`zleri bunin` ayqin misali boladi. Sonday-aq pal ham uw so`zlerinin` mazali – ashshi semalarinda antonim boliwi pragmatikaliq antonimlerge misal bola aladi: Ashiqti o`ltirer yardin` qiyali, Biyhush eter tatsan` labinin` pali (Ajiniyaz). Uwday ashshi yeken (A.Abdiyev).
Antonimlerdin` tabiyatin ashiwda qarsiliq tusinigine de aniqliq kirgiziw zarur. «Qarsiliq (kontradiktorliq) qatnasinda bolatug‘in tusinikler dep birewi qanday belgilerge iye bolsa, ekinshisi sol belgilerdi basqa belgilerge almastirmay, tek g‘ana olardi biykarlawshi tusiniklerge aytamiz. Bul tusiniktin` ko`lemi toliq turde teklik tusiniktin` ko`lemi menen belgilenedi. Misali: A – «qara ren`», A nin` biykarlaniwi – «qara yemes ren`». Logikadag‘i qarama-qarsiliq penen qarsiliq bir-biri menen tig‘iz baylanisli. Logika ush qurilisliq elementten turadi:
- pikirden;
- pikirdin` bolimsiz tarepinen;
- pikirdin` haqiyqat yamasa bolimli tarepinen.2
Bul qurilisliq elementler logikadag‘i qarsiliqlardin` sipatin belgili bir pikirdin` duris yamasa qate tarepleri boliwi aniq. Logikada bunday qarsiliq tusinikler A – A yemes formasi arqali tusindiriledi.
J.Musin bul maseleler haqqinda to`mendegidey juwmaqlar islegen: «Qarsiliq tusinikler birin-biri tikkeley joqqa shig‘aradi. Misali: A – A yemes, B – B yemes. Bulardin` arasinda hesh qanday araliq ag‘za bolmaydi. Til biliminde buni bolimsizliq kategoriyasi dep ataydi. Qarama-qarsi tusinikler bir logikaliq qatardin` yen` shetki eki ag‘zasi bolip tabiladi. Olardin` arasinda ushinshi araliq tusinik (ag‘za) boliwi mumkin. Qarama-qarsi tusinikler birin-biri joqqa shig‘arip g‘ana qoymaydi, sonin` menen qatar zatqa, qubilisqa jan`a baha beredi. Logikada bulardin` araliq qatnasi A – A yemes B, B – B yemes – S dep belgilenedi».3
Solay yetip, antonimlerdin` payda boliwi qarama-qarsiliqlar menen baylanisli boladi. Demek, antonimlerdin` tiykarin qarama-qarsiliqlar quraydi. Endi qanday so`zlerdi antonim dep esaplaymiz? -degen orinli soraw payda boladi.
O`zbek til biliminde R.Shukurov so`zlerdin` antonim boliwin belgilew usili sipatinda logikaliq oray (mantiqiy markaz) tusinigin qollanadi. Bul haqqinda ayta kelip, ol bilay jazadi: «… sayiz-shuqir so`zleri de antonim bola almay qaladi, sebebi olardin` ekewi de suwg‘a baylanisli aling‘an. Suw logikaliq oray dep esaplansa, natiyjede olardi shin manisinde qarama-qarsi qoyiwg‘a bolmaydi. Sonday-aq, balent – pas so`zleri de antonim sipatinda tegislik ustindegi boyi har turli narselerge baylanisli yemes, al tegisliktin` ustingi ham to`mengi tareplerin bildirip, natiyjede bul so`zlerdi de qarama-qarsi qoyiwg‘a bolmaydi. Logikaliq oray qag‘iydasi til biliminde jan`a qubilis bolip, ele oni har tarepleme uyreniwge tuwra keledi»1 -dep jazadi.
Bunda R.Shukurov so`zlerdin` antonim boliwinda logikaliq oray tusinigin qollanip, eger logikaliq oray bolmasa so`zler antonim bola almaydi, degen pikirdi bildiredi. Misali: aq ham qara so`zleri antonim bolip, olar arasinda logikaliq oray xizmetin ko`k yamasa qizil so`zleri atqaradi. Eger usinday logikaliq oray bolmasa, so`zler antonim bola almaydi, dep juwmaq islegen. Rus til biliminde L.A.Novikov qarama-qarsiliqlardi yeki turge ajiratadi: kontrarliq ham komplementarliq. Kontrarliq qarama-qarsiliq tusinigin x ham u ko`rinisinde bildiriledi, olar arasinda ushinshi orta z bolip, ol tek bir-birin biykarlamaydi, al unamli mazmun menen sipatlaydi: molodoy –srednix let, pojiloy – stariy. Komplementarliq qarama-qarsiliq x ham u ko`rinisinde boladi. Olar arasinda ushinshi orta tusinik bolmaydi: istinniy – lojniy,2 -dep jazadi. Bunnan logikaliq oray tusinigi barliq antonimlerdi belgilewde emes, ol tek aralarinda kontrarliq qarama-qarsiliq bar bolg‘an antonimlerge qollaniladi. R.Shukurov ta logikaliq oray tusinigin yele izertlew kerek degen pikirdi aytqan yedi.
Biz de L.A.Novikovtin` pikirine qosila otirip, barliq antonim so`zler arasinda tek kontrarliq qarama-qarsiliq bolmaydi degen pikirdemiz. To`mendegi antonimlerdi alip qarayiq: azaytiw – ko`beytiw, aza – toy ham t.b. Azaytiw ham ko`beytiw arasinda «orta» degen tusinik, al aza ham toy arasinda onday tusinik joq. Demek, birinshi antonim kontrarliq qarama-qarsiliq, al aza ham toy arasinda komplementarliq qarama-qarsiliq bar.
Antonimiyaliq qatnastin` tildegi ko`rinisi adamzattin` sanasi menen oylawina tikkeley baylanisli. Adam balasi oylaw arqali atiraptag‘i o`zin qorshag‘an zat ham qubilislardin` qasiyetin, sapasin bir-biri menen salistira otirip, olardi qarama-qarsi qoyadi. Usilayinsha qarama-qarsi qoyip salistiriwdin` natiyjesinde antonimiyaliq baylanis payda boladi. Sonin` menen tillik qarama-qarsiliq logikaliq qarama-qarsiliq tiykarinda payda boladi. Solay da antonimlik baylanislardi izertlep jurgen ilimpazlardin` ortasinda turli pikirler bar. Ayirim ilimpazlar oni logikaliq ko`z qarastan izertlep, antonim degenimiz qarama-qarsi ug‘imlardi bildiretug‘in so`zler dese, al yekinshi topar ilimpazlar oni lingvistikaliq ko`z-qarastan qarastirip, manileri qarama-qarsi so`zlerdi antonimler dep qaraydi. B.Isabekov: «Antonimiya logikaliq ug‘im menen tig‘iz baylanista bolg‘ani menen oni tek g‘ana logikaliq tarepten aniqlawg‘a bolmaydi. O`ytkeni logikaliq ug‘imlar tillik, yag‘niy leksikaliq mani arqali juzege asadi. Sonliqtan antonimiyani lingvistikaliq tarepten aniqlaw kerek,1 -deydi. Biz de usi pikirdin` tarepdarimiz.
Obeaktiv dunyadag‘i zatlar arasinda ko`lem qatnasi boladi. Ko`lemi ulken bolg‘an zatti «ulken» so`zi sawlelendiredi, ko`lemi kishi bolg‘an zatti «kishkene» so`zi tiykarinda sawlelendiremiz. Biraq ko`lemi ulken bolg‘an zat (maselen, ulken juldiz, ulken darya) ko`lemi kishkene bolg‘an zatqa (maselen, kishkene juldiz, kishkene darya) qarama-qarsi yemes, olar birewi-birewin biykarlamaydi. Hatte, olar ortasinda zarurli baylanis bar. Biraq adamnin` sanasi olar arasindag‘i ham usig‘an uqsas basqa da zatlar arasindag‘i o`zgeshelikti uliwmalastiradi. Ane usi qatnaslardin` salistiriliwi natiyjesinde qarama-qarsi tusinik payda boladi. Tusinik bolsa so`z arqali juzege shig‘adi, reallasadi, natiyjede ulken ham kishkene siyaqli antonim payda boladi. Jaqti ham qaran`g‘i, issi ham suwiq, jumsaq ham qatti, alis ham jaqin siyaqli antonimlerde usinin` tiykarinda payda bolg‘an antonimler dep yesaplaw mumkin.
Ekinshiden, joqarida ko`rsetip o`tkenimizdey, adam so`zdin` manisine o`z individual qatnasin qosiwi, asirese ayyemgi dawirlerde tabiyg‘iy halat yesaplanadi. Bul insannin` psixikaliq o`zgesheliginen kelip shig‘adi. Insan o`zi reallasqan zat ham qubilislarg‘a unamli yamasa unamsiz, jaqsi yamasa jaman qatnasta bolatug‘ini belgili. Ane usi subyekttin` obyektke bolg‘an qatnasi so`z benen sawleleniwi mumkin. Natiyjede payda bolg‘an unamli yamasa unamsiz, jaqsi yamasa jaman qatnasti sawlelendiriwshi manili so`z antonimlerdi payda yetedi. Misali, aqilli- aqmaq, shirayli -shiraysiz, uyatli-uyatsiz, saqiy-siqmar ham t.b.
Solay yetip, antonimlerdin` payda boliwinda logikaliq ham psixologiyaliq faktorlar ahmiyetli xizmet atqaradi. Bul jag‘day bolsa logika ham psixologiyanin` til bilimi menen tig‘iz baylanislig‘in bildiredi.
Tusinik logikaliq kategoriya sipatinda til materiallari tiykarinda qaliplesedi, so`zdin` manisi de tusinik penen baylanisli turde rawajlanadi. Bul baylanis, asirese, tildegi antonim so`zlerde ayriqsha ko`zge taslanadi. Sebebi joqarida ko`rsetip o`tkenimizdey, antonimler zat ham qubilisqa, olardin` belgi ham hareketlerine adamnin` qatnasi qanday yekenligin sawlelendiretug‘in so`zler bolip tabiladi. Bul qatnas salistiriw siyaqli logikaliq kategoriyalarda o`z sawleleniwin tabadi. Logikaliq kategoriya uliwma adamzatqa tan bolg‘annan keyin, oni o`zinde sawlelendiriwshi antonimiyada da universalliq sipatlar jamlengen. Tusinik tilden tisqari da jasasa da, har bir tildin` so`zlik quraminin` rawajlaniwinda belgili orni boladi. Solay yetip, tusiniktin` uliwma adamzat tiline tan yekenligi genetikaliq jaqtan tuwisqan bolmag‘an tillerde de birdey antonimlik qatarlardin` payda boliwina alip keledi. Logikaliq kategoriya bolg‘an tusinik har qiyli tillerde har qiyli seslik material tiykarinda juzege asadi. Maselen, qaraqalpaq tilindegi jaqsi ham jaman antonimlik qatari, o`zbek tilinde yaxshi ham ѐmon turinde, rus tilinde xoroshiy ham ploxoy turinde antonimlik qatardi duzedi. Bul semantikaliq qubilis uliwmaliq xarakterge iye yekenligin ko`rsetedi. Antonimiya til qubilisi sipatinda logikaliq kategoriyalar menen baylanisli yekenligin to`mendegi halatta da ko`riwimiz mumkin. Yeger antonimlik jupliqlardin` sin`arlarinin` birewinin` manisi o`zgerse, yamasa go`nergen so`zge aylansa onda onin` ornin basqa bir so`z iyeleydi.
Bul so`z go`nergen so`z sawlelendirilgen tusinikti sawlelendiriw waziypasin o`zine aladi ham go`nergen so`z orninda onin` antonimi menen antonimiyaliq qatnasqa kirisedi. Misali, Maxmud Qashg‘ariydin` «Devanu lug‘at-it-turk» miynetinde «bay» so`zinin` (3,173) leksikaliq manisine qarama-qarsi bolg‘an leksikaliq mani «chig‘ay» so`zi (3,257) menen sawlelenip, sol dawirlerde bay ham chig‘ay so`zleri antonim yedi. Hazirgi qaraqalpaq adebiy tilinde «chig‘ay» so`zi qollanilmaydi. Bul so`zdin` qollaniwdan shig‘ip qalg‘anlig‘i ol sawlelendiretug‘in tusiniktin` de bizin` sanamizdan shig‘ip qalg‘anlig‘in ko`rsetpeydi. Solay yetip, «chig‘ay» so`zi qollaniwdan shiqsa da ol sawlelendirgen tusinik bizin` sanamizda jasar yeken, sol tusiniktin` tilimizdegi qabig‘i boliwi kerek. Tusiniktin` qanday seslik material menen sawleleniwi bul tusinikke baylanisli yemes. Solay yeken, jarli tusinigi «chig‘ay» seslik kompleksi menen sawlelene me yamasa jarli seslik kompleksi menen sawlelene me, bul onin` ushin ahmiyeti joq.
Qaraqalpaq tilinde jarli so`zi «chig‘ay» so`zi an`latqan tusinikti sawlelendiriw waziypasin aste-aqirinliq penen iyelep alg‘anliqtan «chig‘ay» so`zi so`zlik quramnan shig‘ip qaldi ham o`zinin` antonimlik qatardag‘i orninda «jarli» so`zine bosatip berdi. Bunday misaldi tilimizde ko`plep ushiratiwimizg‘a boladi.
Solay yetip, antonimiyag‘a tan ko`plegen faktler onin` logikaliq faktordin` tilde o`z sawleleniwin tabiwi yekenliginen darek beredi. Bunin` menen antonimiya tek logikaliq qubilis bolip, logika paninin` uyreniw obyekti yeken, tilde tek o`z sawleleniwin tabadi degen juwmaq jasawg‘a bolmaydi. Antonimiya tillik qubilis. Ol til biliminin` uyreniw obyekti yesaplanadi. Sebebi, ol til materiali bolg‘an sesler arqali o`z sawleleniwin tabadi. Son`g‘i waqitlari jazilg‘an ilimiy miynetlerde «antonim» terminin formasi, semantikasi ham funksiyasi boyinsha dasturiy tusiniw onin` har qiyli tekstlik variantlarin toliq qamtiy almay atirg‘anlig‘i ko`rsetedi. Sog‘an baylanisli son`g‘i izertlewlerde «antonimiyaliq oppozitsiya», «antonimiyaliq qubilis» terminleri jumsalip atir. «Antonim» ham «antonimiyaliq oppozitsiya» terminlerinin` ilimiy adebiyatlardag‘i manilerine qarap o`teyik.
L.A.Vvedenskaya «adette manileri qarama-qarsi so`zler antonimler yesaplanadi. Olar obyektiv dunyadag‘i bir tekles qubilislardi an`latatug‘in tusiniklerdi atap keledi, qurilisi jag‘inan bir so`z shaqabina kiredi», -dep jazadi.1
Bizin` pikirimizshe, antonimlik birliklerdin` teksttegi xizmetin toliq aship bere almaydi. Qaraqalpaq shayir, jaziwshilarinin` shig‘armalarin analizlew barisinda antonimiyaliq mani tek so`zlerge g‘ana tan yemes, al teksttegi so`z dizbekleri, gap, qospa gap turindegi naqil-maqallar, hatte teksttegi diktemalarg‘a da tiyisli yekenliginin` guwasi boldiq.
Solay yetip, antonimdi dasturiy tusiniw, antonimiyaliq birliklerdin` teksttegi xizmetinin` ayirmashilig‘in toliq sawlelendirmeydi. Sonliqtan da antonimiya qubilisinin` semantikaliq aspektine tiykarg‘i diqqatti awdarip antonimlerdin` kontekstlik formalarin uyreniwde «antonimiyaliq oppozitsiya» terminin qollang‘an maqul. Bizin` pikirmizshe, antonim bul tildin` birligi, al antonimiyaliq oppozitsiya so`ylewdin` birligi. Antonimiyaliq oppozitsiyanin` tiykarg‘i o`zgeshelik belgisi semantika, forma ham xizmetlerinin` ran`-baren`ligi, standart yemesligi. Tildegi antonimler ko`rkem so`z sheberinin` oy-pikirin bayanlawda tekstlik ken`islikte buring‘i qaliplesken shen`berden shig‘ip, adettegiden o`zgeshe qollaniw mumkinshiligine iye boladi, manini bayitadi ham solay yetip antonimiyaliq oppozitsiyani payda yetedi.
Antonimiyaliq oppozitsiya – bul ken` manili termin bolip, antonimiyanin` tiykarg‘i belgisi bolg‘an qarama-qarsiliq ham qarama-qarsi qoyiwdi bildiredi, o`zinin` ishine so`z – antonimler, gap – antonimler, so`z dizbegi – antonimler ham ko`lemli tekstlerdegi diktemalardin` teksttegi binar qatnasli sawlelendiredi.