Ham antonimiyaliq paradigma

II.BAP.QARAQALPAQ TILINDEGI ANTONIMLERDIŃ BASQA LEKSIKA-SEMANTIKALIQ KATEGORIYALARĢA QATNASI
HAM ANTONIMIYALIQ PARADIGMA
II.1. Antonimlerdiń payda boliwi máselesi
Sózlik quramda antonimlerdiń payda boliw sebeplerin tusindiriw qiyin ham quramali masele bolip esaplanadi. Bul antonimlerdiń tabiyatinan kelip shiģadi. Dunyaniń qarama-qarsiliqlardan turatuģinliģi haqqinda pikirler antik dawirlerden baslap-aq ilimpazlarģa málim bolģan. Demek, jaratilistiń ózi qarama-qarsiliqlarģa qurilģan. Al antonimlerdiń buģan qanday qatnasi bar? degen soraw payda boladi. Qazaq tilindegi antonimlerdi arnawli izertlegen J.Musin: «Lingvistikada qarama-qarsi tusiniklerdi ańlatiwshi sózler antonimler, al qarsiliq tusiniklerdi bildiriwshi sózler bolimsizliq kategoriyasi dep ataladi. Biraq bul antonimler sóz emes, al tusiniklerdi ańlatiwshi topar degendi ańlatpaydi. Sózlerdiń qarama-qarsiliģi – antonimler qubilislardi ózinshe sawlelendiriwi menen tikkeley baylanisli emes»1. dese, qaraqalpaq til biliminde A.Bekbergenov: «Antonimler predmettiń yamasa oniń belgileriniń qarama-qarsiliģin emes, al tek olardiń manileriniń qarama-qarsiliģin kórsetedi»2 -dep jazadi. Al qirģiz tilindegi antonimlerdi arnawli izertlegen B.Usubaliev bolsa: «Manidegi qarama-qarsiliq sózdiń semantikaliq qasietinen kelip shiqpaydi, al obektiv qarama-qarsiliqlardi bildiriwinen payda boladi. Antonimlerdiń obektiv tiykarlarin tikkeley obektiv ham pragmatikaliq (obrazli) qarama-qarsiliq quraydi. Olar ekewi de real»3 -dep kórsetedi. Biz B.Usubalievtiń pikirine qosilamiz. Óytkeni sózler, soniń ishinde antonimler zat, qubilis, hareketlerdiń eń uliwmaliq belgileriniń atamalari bolip esaplanadi. «Tusiniklerde tek ģana eń ahmietli belgilerge tiykarlanģan predmetler kórsetiledi. Belgi degenimizdiń ózi predmetlerdiń bir-biri menen usasliqqa yamasa ayirmashiliqqa ie boliwin kórsetiwshi tiykar. … tusinik bir tekles predmetlerdiń kópliginiń eń ahmietli belgilerin uliwmalastiriw natiyjesinde payda bolip, realliqti (haqiyqatliqti) ilimiy biliwdiń eń tiykarģi formalariniń biri.4 A.Bekbergenov antonimlerdiń predmet yamasa oniń belgileriniń qarama-qarsiliģin emes, al tek olardiń manileriniń qarama-qarsiliģin kórsetetuģinin ayta kelip, bas, ayaq yamasa ot, suw bir-birine qarama-qarsi qoyilip turģan predmetler emes, al olar bizdi qorshaģan dunyada birgelkili zatlar. Misali: bas, ayaq adam musheleri bolsa, ot, suw bizge birdey kerek bolģan real narse ekenin aytadi.1 Bir jaģinan bul pikirdi maqullawģa boladi, biraq bul keltirilgen sózlerdiń antonim boliwiniń tabiyatin tereńirek uyrenip qarasaq, bas ham ayaq sózleriniń antonim boliwiniń tiykari sapaliq manige – biriniń joqarida (bas), ekinshisiniń tómende (ayaq) ornalasiwina baylanisli. Conday-aq ot – issi, al suw – suwiq boliwina baylanisli olar arasinda da antonimlik qatnas payda boladi. Bulardan juwmaq shiģaratuģin bolsaq, antonimler sapaliq mani yamasa sapaliq belgilerdi bildiriwshi sózler bolip esaplanadi. Zat, qubilis, hareketler sapaliq belgileri boyinsha jaqsi yamasa jaman, kólemi boyinsha ulken ya kishi, salmaģi boyinsha awir ya jeńil, orinģa qatnasi boyinsha uzaq yamasa jaqin ham t.b. boliwi mumkin. Manilerinde zat ham qubilislardiń sapaliq belgileri aniq ham toliq sawlelengen sózler antonimlerdi payda etedi. Bunnan antonimlerdiń tilde payda boliwiniń tiykari jaratilistaģi zatlar menen qubilislardiń qarama-qarsiliģi degen juwmaqqa kelemiz. Biraq antonimlerdiń tiykarin quraytuģin qarama-qarsiliqlar birdey emes. Bul ózgeshelikti esapqa alip B.Usubaliev antonimlerdi ekige bólip qaraģan:
1. Tikkeley obeaktiv qarama-qarsiliqlardi ańlatiwshi antonimler;
2. Pragmatikaliq qarama-qarsiliqlardi ańlatiwshi antonimler.2Obektivlik shinliqtaģi zat ham qubilislar bir-birinen ózleriniń kólemi, salmaģi, reńi, orin ham waqitqa qatnasi ham t.b. belgileri boyinsha ajiraladi. Olardi biz bir-birine salistiriw arqali aniqlaymiz. Misali: Maģan tarliq etip atir, Bul Hindistan keń bolsa da (K.Mambetov). «Birde sansiz jaman bolsań, birde asa jaqsi bolsań adamlar kózine tuseseń» degen gap duris eken-da (A.Abdiev). Keltirilgen misalda antonimler salistiriw arqali payda bolģan. Sebebi zatlardi, belgilerdi bir-birine salistirģanda olar óz ara qarama-qarsiliqlardi payda etedi. Misali: keń ham tar sózleri bir-birine antonim boladi. Olardi keń stadion – tar stadion, keń bólme – tar bólme degen kontekstlerde keltirip qaraģanimizda predmetlerdiń salistirmali qarama-qarsi qoyiliwi aniq seziledi. Bul tikkeley obektiv qarama-qarsiliqlardi ańlatiwshi antonimlerdiń bir turi – salistirmali qarama-qarsiliqlardi bildiriwshi antonimlerdi payda etedi. Al olardiń ekinshi turi – absolyut qarama-qarsiliqlardi ańlatiwshi atonimler bolip, olar hareket, qubilis, protsesslerdiń putkilley qarama-qarsiliģin ańlatadi. Misali: At beline minedi, Iynine sawit kiedi («Alpamis»). Atlardan jerge tusedi, Sawitlarin sheshedi («Maspatsha»). Kewlimde qaynap qosiq, Tabilmadi hesh bir dosliq (Kunxoja). Qazandaģi suwip qalģan tamaģimdi ishtim de, tapsirmani tayarlap aliw ushin otirdim (T.Qayipbergenov). Misaldaģi kiedi – sheshedi, qaynap – suwip sózleri tikkeley absolyut qarama-qarsiliqlardiń tiykarinda payda bolģan.
Hazirgi qaraqalpaq tilindegi salistirmali qarama-qarsi mani ańlatiwshi antonimler, tiykarinan, sapaliq, jaģdayliq, qasiet manilerin, al absolyut qarama-qarsi mani ańlatiwshi antonimler qubilis, protsess, hareket manilerin ańlatiwshi sózler arasinda bolatuģinliģi málim boldi. Pragmatikaliq antonimler haqqinda L.A.Novikov bilay deydi: «…qarama-qarsiliq tuwra manisinde berilmeydi, al pragmatikaliq jol menen, obrazli qarama-qarsi qoyiw menen beriledi».1 Demek, bunda sózler awispali manide antonimlik qatnasqa tusedi. Joqarida keltirilgen bas-ayaq sózleri buniń ayqin misali boladi. Sonday-aq pal ham uw sózleriniń mazali – ashshi semalarinda antonim boliwi pragmatikaliq antonimlerge misal bola aladi: Ashiqti óltirer yardiń qiyali, Biyhush eter tatsań labiniń pali (Ajiniyaz). Uwday ashshi eken (A.Abdiev).
Antonimlerdiń tabiyatin ashiwda qarsiliq tusinigine de aniqliq kirgiziw zarur. «Qarsiliq (kontradiktorliq) qatnasinda bolatuģin tusinikler dep birewi qanday belgilerge ie bolsa, ekinshisi sol belgilerdi basqa belgilerge almastirmay, tek ģana olardi biykarlawshi tusiniklerge aytamiz. Bul tusiniktiń kólemi toliq turde teklik tusiniktiń kólemi menen belgilenedi. Misali: A – «qara reń», A niń biykarlaniwi – «qara emes reń». Logikadaģi qarama-qarsiliq penen qarsiliq bir-biri menen tiģiz baylanisli. Logika ush qurilisliq elementten turadi:
- pikirden;
- pikirdiń bolimsiz tarepinen;
- pikirdiń haqiyqat yamasa bolimli tarepinen.2
Bul qurilisliq elementler logikadaģi qarsiliqlardiń sipatin belgili bir pikirdiń duris yamasa qate tarepleri boliwi aniq. Logikada bunday qarsiliq tusinikler A – A emes formasi arqali tusindiriledi.
J.Musin bul maseleler haqqinda tómendegidey juwmaqlar islegen: «Qarsiliq tusinikler birin-biri tikkeley joqqa shiģaradi. Misali: A – A emes, B – B emes. Bulardiń arasinda hesh qanday araliq aģza bolmaydi. Til biliminde buni bolimsizliq kategoriyasi dep ataydi. Qarama-qarsi tusinikler bir logikaliq qatardiń eń shetki eki aģzasi bolip tabiladi. Olardiń arasinda ushinshi araliq tusinik (aģza) boliwi mumkin. Qarama-qarsi tusinikler birin-biri joqqa shiģarip ģana qoymaydi, soniń menen qatar zatqa, qubilisqa jańa baha beredi. Logikada bulardiń araliq qatnasi A – A emes B, B – B emes – S dep belgilenedi».3
Solay etip, antonimlerdiń payda boliwi qarama-qarsiliqlar menen baylanisli boladi. Demek, antonimlerdiń tiykarin qarama-qarsiliqlar quraydi. Endi qanday sózlerdi antonim dep esaplaymiz? -degen orinli soraw payda boladi.
Ózbek til biliminde R.Shukurov sózlerdiń antonim boliwin belgilew usili sipatinda logikaliq oray (mantiqiy markaz) tusinigin qollanadi. Bul haqqinda ayta kelip, ol bilay jazadi: «… sayiz-shuqir sózleri de antonim bola almay qaladi, sebebi olardiń ekewi de suwģa baylanisli alinģan. Suw logikaliq oray dep esaplansa, natiyjede olardi shin manisinde qarama-qarsi qoyiwģa bolmaydi. Sonday-aq, balent – pas sózleri de antonim sipatinda tegislik ustindegi boyi har turli narselerge baylanisli emes, al tegisliktiń ustingi ham tómengi tareplerin bildirip, natiyjede bul sózlerdi de qarama-qarsi qoyiwģa bolmaydi. Logikaliq oray qaģiydasi til biliminde jańa qubilis bolip, ele oni har tarepleme uyreniwge tuwra keledi»1 -dep jazadi.
Bunda R.Shukurov sózlerdiń antonim boliwinda logikaliq oray tusinigin qollanip, eger logikaliq oray bolmasa sózler antonim bola almaydi, degen pikirdi bildiredi. Misali: aq ham qara sózleri antonim bolip, olar arasinda logikaliq oray xizmetin kók yamasa qizil sózleri atqaradi. Eger usinday logikaliq oray bolmasa, sózler antonim bola almaydi, dep juwmaq islegen. Rus til biliminde L.A.Novikov qarama-qarsiliqlardi eki turge ajiratadi: kontrarliq ham komplementarliq. Kontrarliq qarama-qarsiliq tusinigin x ham u kórinisinde bildiriledi, olar arasinda ushinshi orta z bolip, ol tek bir-birin biykarlamaydi, al unamli mazmun menen sipatlaydi: molodoy –srednix let, pojiloy – stariy. Komplementarliq qarama-qarsiliq x ham u kórinisinde boladi. Olar arasinda ushinshi orta tusinik bolmaydi: istinniy – lojniy,2 -dep jazadi. Bunnan logikaliq oray tusinigi barliq antonimlerdi belgilewde emes, ol tek aralarinda kontrarliq qarama-qarsiliq bar bolģan antonimlerge qollaniladi. R.Shukurov ta logikaliq oray tusinigin ele izertlew kerek degen pikirdi aytqan edi.
Biz de L.A.Novikovtiń pikirine qosila otirip, barliq antonim sózler arasinda tek kontrarliq qarama-qarsiliq bolmaydi degen pikirdemiz. Tómendegi antonimlerdi alip qarayiq: azaytiw – kóbeytiw, aza – toy ham t.b. Azaytiw ham kóbeytiw arasinda «orta» degen tusinik, al aza ham toy arasinda onday tusinik joq. Demek, birinshi antonim kontrarliq qarama-qarsiliq, al aza ham toy arasinda komplementarliq qarama-qarsiliq bar.
Antonimiyaliq qatnastiń tildegi kórinisi adamzattiń sanasi menen oylawina tikkeley baylanisli. Adam balasi oylaw arqali atiraptaģi ózin qorshaģan zat ham qubilislardiń qasietin, sapasin bir-biri menen salistira otirip, olardi qarama-qarsi qoyadi. Usilayinsha qarama-qarsi qoyip salistiriwdiń natiyjesinde antonimiyaliq baylanis payda boladi. Soniń menen tillik qarama-qarsiliq logikaliq qarama-qarsiliq tiykarinda payda boladi. Solay da antonimlik baylanislardi izertlep jurgen ilimpazlardiń ortasinda turli pikirler bar. Ayirim ilimpazlar oni logikaliq kóz qarastan izertlep, antonim degenimiz qarama-qarsi uģimlardi bildiretuģin sózler dese, al ekinshi topar ilimpazlar oni lingvistikaliq kóz-qarastan qarastirip, manileri qarama-qarsi sózlerdi antonimler dep qaraydi. B.Isabekov: «Antonimiya logikaliq uģim menen tiģiz baylanista bolģani menen oni tek ģana logikaliq tarepten aniqlawģa bolmaydi. Óytkeni logikaliq uģimlar tillik, yaģniy leksikaliq mani arqali juzege asadi. Sonliqtan antonimiyani lingvistikaliq tarepten aniqlaw kerek,1 -deydi. Biz de usi pikirdiń tarepdarimiz.
Obeaktiv dunyadaģi zatlar arasinda kólem qatnasi boladi. Kólemi ulken bolģan zatti «ulken» sózi sawlelendiredi, kólemi kishi bolģan zatti «kishkene» sózi tiykarinda sawlelendiremiz. Biraq kólemi ulken bolģan zat (maselen, ulken juldiz, ulken darya) kólemi kishkene bolģan zatqa (maselen, kishkene juldiz, kishkene darya) qarama-qarsi emes, olar birewi-birewin biykarlamaydi. Hatte, olar ortasinda zarurli baylanis bar. Biraq adamniń sanasi olar arasindaģi ham usiģan uqsas basqa da zatlar arasindaģi ózgeshelikti uliwmalastiradi. Ane usi qatnaslardiń salistiriliwi natiyjesinde qarama-qarsi tusinik payda boladi. Tusinik bolsa sóz arqali juzege shiģadi, reallasadi, natiyjede ulken ham kishkene siyaqli antonim payda boladi. Jaqti ham qarańģi, issi ham suwiq, jumsaq ham qatti, alis ham jaqin siyaqli antonimlerde usiniń tiykarinda payda bolģan antonimler dep esaplaw mumkin.
Ekinshiden, joqarida kórsetip ótkenimizdey, adam sózdiń manisine óz individual qatnasin qosiwi, asirese ayemgi dawirlerde tabiyģiy halat esaplanadi. Bul insanniń psixikaliq ózgesheliginen kelip shiģadi. Insan ózi reallasqan zat ham qubilislarģa unamli yamasa unamsiz, jaqsi yamasa jaman qatnasta bolatuģini belgili. Ane usi subekttiń obektke bolģan qatnasi sóz benen sawleleniwi mumkin. Natiyjede payda bolģan unamli yamasa unamsiz, jaqsi yamasa jaman qatnasti sawlelendiriwshi manili sóz antonimlerdi payda etedi. Misali, aqilli- aqmaq, shirayli -shiraysiz, uyatli-uyatsiz, saqiy-siqmar ham t.b.
Solay etip, antonimlerdiń payda boliwinda logikaliq ham psixologiyaliq faktorlar ahmietli xizmet atqaradi. Bul jaģday bolsa logika ham psixologiyaniń til bilimi menen tiģiz baylanisliģin bildiredi.
Tusinik logikaliq kategoriya sipatinda til materiallari tiykarinda qaliplesedi, sózdiń manisi de tusinik penen baylanisli turde rawajlanadi. Bul baylanis, asirese, tildegi antonim sózlerde ayriqsha kózge taslanadi. Sebebi joqarida kórsetip ótkenimizdey, antonimler zat ham qubilisqa, olardiń belgi ham hareketlerine adamniń qatnasi qanday ekenligin sawlelendiretuģin sózler bolip tabiladi. Bul qatnas salistiriw siyaqli logikaliq kategoriyalarda óz sawleleniwin tabadi. Logikaliq kategoriya uliwma adamzatqa tan bolģannan keyin, oni ózinde sawlelendiriwshi antonimiyada da universalliq sipatlar jamlengen. Tusinik tilden tisqari da jasasa da, har bir tildiń sózlik quraminiń rawajlaniwinda belgili orni boladi. Solay etip, tusiniktiń uliwma adamzat tiline tan ekenligi genetikaliq jaqtan tuwisqan bolmaģan tillerde de birdey antonimlik qatarlardiń payda boliwina alip keledi. Logikaliq kategoriya bolģan tusinik har qiyli tillerde har qiyli seslik material tiykarinda juzege asadi. Maselen, qaraqalpaq tilindegi jaqsi ham jaman antonimlik qatari, ózbek tilinde yaxshi ham ѐmon turinde, rus tilinde xoroshiy ham ploxoy turinde antonimlik qatardi duzedi. Bul semantikaliq qubilis uliwmaliq xarakterge ie ekenligin kórsetedi. Antonimiya til qubilisi sipatinda logikaliq kategoriyalar menen baylanisli ekenligin tómendegi halatta da kóriwimiz mumkin. Eger antonimlik jupliqlardiń sińarlariniń birewiniń manisi ózgerse, yamasa gónergen sózge aylansa onda oniń ornin basqa bir sóz ieleydi.
Bul sóz gónergen sóz sawlelendirilgen tusinikti sawlelendiriw waziypasin ózine aladi ham gónergen sóz orninda oniń antonimi menen antonimiyaliq qatnasqa kirisedi. Misali, Maxmud Qashģariydiń «Devanu luģat-it-turk» miynetinde «bay» sóziniń (3,173) leksikaliq manisine qarama-qarsi bolģan leksikaliq mani «chiģay» sózi (3,257) menen sawlelenip, sol dawirlerde bay ham chiģay sózleri antonim edi. Hazirgi qaraqalpaq adebiy tilinde «chiģay» sózi qollanilmaydi. Bul sózdiń qollaniwdan shiģip qalģanliģi ol sawlelendiretuģin tusiniktiń de biziń sanamizdan shiģip qalģanliģin kórsetpeydi. Solay etip, «chiģay» sózi qollaniwdan shiqsa da ol sawlelendirgen tusinik biziń sanamizda jasar eken, sol tusiniktiń tilimizdegi qabiģi boliwi kerek. Tusiniktiń qanday seslik material menen sawleleniwi bul tusinikke baylanisli emes. Solay eken, jarli tusinigi «chiģay» seslik kompleksi menen sawlelene me yamasa jarli seslik kompleksi menen sawlelene me, bul oniń ushin ahmieti joq.
Qaraqalpaq tilinde jarli sózi «chiģay» sózi ańlatqan tusinikti sawlelendiriw waziypasin aste-aqirinliq penen ielep alģanliqtan «chiģay» sózi sózlik quramnan shiģip qaldi ham óziniń antonimlik qatardaģi orninda «jarli» sózine bosatip berdi. Bunday misaldi tilimizde kóplep ushiratiwimizģa boladi.
Solay etip, antonimiyaģa tan kóplegen faktler oniń logikaliq faktordiń tilde óz sawleleniwin tabiwi ekenliginen darek beredi. Buniń menen antonimiya tek logikaliq qubilis bolip, logika paniniń uyreniw obekti eken, tilde tek óz sawleleniwin tabadi degen juwmaq jasawģa bolmaydi. Antonimiya tillik qubilis. Ol til biliminiń uyreniw obekti esaplanadi. Sebebi, ol til materiali bolģan sesler arqali óz sawleleniwin tabadi. Sońģi waqitlari jazilģan ilimiy miynetlerde «antonim» terminin formasi, semantikasi ham funksiyasi boyinsha dasturiy tusiniw oniń har qiyli tekstlik variantlarin toliq qamtiy almay atirģanliģi kórsetedi. Soģan baylanisli sońģi izertlewlerde «antonimiyaliq oppozitsiya», «antonimiyaliq qubilis» terminleri jumsalip atir. «Antonim» ham «antonimiyaliq oppozitsiya» terminleriniń ilimiy adebiyatlardaģi manilerine qarap óteyik.
L.A.Vvedenskaya «adette manileri qarama-qarsi sózler antonimler esaplanadi. Olar obektiv dunyadaģi bir tekles qubilislardi ańlatatuģin tusiniklerdi atap keledi, qurilisi jaģinan bir sóz shaqabina kiredi», -dep jazadi.1
Biziń pikirimizshe, antonimlik birliklerdiń teksttegi xizmetin toliq aship bere almaydi. Qaraqalpaq shayir, jaziwshilariniń shiģarmalarin analizlew barisinda antonimiyaliq mani tek sózlerge ģana tan emes, al teksttegi sóz dizbekleri, gap, qospa gap turindegi naqil-maqallar, hatte teksttegi diktemalarģa da tiyisli ekenliginiń guwasi boldiq.
Solay etip, antonimdi dasturiy tusiniw, antonimiyaliq birliklerdiń teksttegi xizmetiniń ayirmashiliģin toliq sawlelendirmeydi. Sonliqtan da antonimiya qubilisiniń semantikaliq aspektine tiykarģi diqqatti awdarip antonimlerdiń kontekstlik formalarin uyreniwde «antonimiyaliq oppozitsiya» terminin qollanģan maqul. Biziń pikirmizshe, antonim bul tildiń birligi, al antonimiyaliq oppozitsiya sóylewdiń birligi. Antonimiyaliq oppozitsiyaniń tiykarģi ózgeshelik belgisi semantika, forma ham xizmetleriniń rań-bareńligi, standart emesligi. Tildegi antonimler kórkem sóz sheberiniń oy-pikirin bayanlawda tekstlik keńislikte burinģi qaliplesken sheńberden shiģip, adettegiden ózgeshe qollaniw mumkinshiligine ie boladi, manini bayitadi ham solay etip antonimiyaliq oppozitsiyani payda etedi.
Antonimiyaliq oppozitsiya – bul keń manili termin bolip, antonimiyaniń tiykarģi belgisi bolģan qarama-qarsiliq ham qarama-qarsi qoyiwdi bildiredi, óziniń ishine sóz – antonimler, gap – antonimler, sóz dizbegi – antonimler ham kólemli tekstlerdegi diktemalardiń teksttegi binar qatnasli sawlelendiredi.